Bha mi ag innse dhuibh mu Eaglais an Eig ann an taobh sear Rois, a bh’ air
an t-slighe thaistealachd, naomh eadar Galltachd na h-Alba agus Baile
Dhubhthaich air a’ Ghàidhealtachd. Bha Rìgh Seumas IV air an t-slighe sin
gu tric. Tha mi airson innse dhuibh mu Sheumas oir b’ esan an rìgh mu
dheireadh againn aig an robh Gàidhlig.
B’ e Seumas mac Rìgh Sheumais III agus a’ bhean Mairead na Danmhairg, no
Mairead Nirribhidh, oir bha an Danmhairg agus Nirribhidh ann an aonadh aig
an àm. Cha robh am pòsadh uabhasach soirbheachail. Chaidh Mairead agus
Seumas a-mach air a chèile gu mòr. Mu dheireadh, bha esan a’ fuireach ann
an Dùn Èideann agus bha ise a’ fuireach ann an Sruighlea. Bha e math gun
robh caisteal aca anns gach baile! Tha e coltach gun do rugadh Seumas òg
ann an Caisteal Shruighlea – ann an ceithir cheud deug, seachdad ʼs a trì
(1473).
Air sgàth a’ phòsaidh, chaidh atharrachadh a dhèanamh air cruth is meud na
h-Alba. ʼS ann an uair sin a thàinig Arcaibh is Sealtainn fo smachd
rìghrean na h-Alba mar phàirt de thochair bho Rìgh na Danmhairg.
O chionn còig ceud is trithead (530) bliadhna, ghabh Seumas òg thairis bho
athair. Cha robh e ach còig bliadhn’ deug aig an àm. Bha e fhèin is athair
air a dhol a-mach air a chèile cuideachd. Bha mòran de na h-uaislean, a bha
an aghaidh an t-seann rìgh, a’ cur taic ri Seumas òg mar rìgh ùr.
Thàinig gnothaichean gu ceann aig Blàr Allt an t-Seilich – the Battle of Sauchieburn – faisg air Sruighlea. Chaidh an seann
rìgh a mharbhadh. Tha aithrisean ann gun deach a mhurt an dèidh a’ bhatail.
Tha aithrisean eile ann gun deach a mharbhadh nuair a chaidh a thilgeil far eich. Co-dhiù, bha am prionnsa òg air a chur air an
rìgh-chathair mar Rìgh Seumas IV. Ach, a rèir choltais, ghabh e aithreachas
airson ʼs mar a thachair do athair agus mar a ghabh e fhèin gnothach ri a
bhàs. Gach bliadhna aig àm a’ Charghais, bhiodh e a’ cur slabhraidh iarainn
timcheall a mheadhain mar chuimhneachan air mar a ghabh e gnothach ri bàs
athar.
Bha Seumas gu math comasach. Bha e tuilleadh is eòlach air a’ Bhìoball.
Leugh e tòrr leabhraichean. Bha e ioma-chànanach. Thathar a’ smaoineachadh
gun do dh’ionnsaich e Dànais bho a mhàthair. Co-dhiù tha sin ceart no nach eil, bha na cànanan a leanas
aige: Laideann, Fraingis, Gearmailtis, Flànrais, Eadailtis, Spàinntis,
Albais agus ... seadh ... Gàidhlig.
Tha aon rud mu dheidhinn air nach eil mi cinnteach. Tha dealbh dheth a’
sealltainn duine le stais bheag ach gun fheusag. Ach tha aithris sgrìobhte
ann gun robh feusag mhòr agus falt fada aige.
Ged a bha Gàidhlig aige, chan eil sin a’ ciallachadh gun robh Seumas
bàigheil ris na Gàidheil a bha a’ stiùireadh Tighearnas nan Eilean. Rinn e
oidhirp gus a’ Ghàidhealtachd a chur fo smachd làidir an rìgh.
Aig a’ cheann thall, ʼs e a chàirdeas le Sasainn a bu dorra a bh’ aige. Ged
a dh’fheuch Seumas ri Alba agus Sasainn a chumail ann an sìth le chèile,
dh’atharraich cùisean nuair a ghabh Eanraig VIII thairis rìgh-chathair
Shasainn ann an còig ceud deug ʼs a naoi (1509). Tuilleadh air sin
an-ath-sheachdain.
