Bha mi ag innse dhuibh mu na ‘Colby Camps’ – togalaichean a thog muinntir
na Suirbhidh Òrdanais nuair a bha iad a’ dèanamh mapaichean dhen
Ghàidhealtachd. Chithear na tobhtaichean aig cuid dhiubh fhathast. Bha na
togalaichean air an ainmeachadh an dèidh Tòmas Colby, fear de
shàr-chruinn-eòlaichean an t-saoghail ri a linn.
Rugadh Colby ann an seachd ceud deug, ochdad ʼs a ceithir (1784). Thogadh e
ann an Sasainn agus ceann a deas na Cuimrigh, agus dhearbh e aig aois òg
gun robh e fìor chomasach air obair mhapaichean. Ge-tà, cha mhòr nach do
chaill e a bheatha aig aois naoi-deug nuair a bha e air turas trèanaidh
anns a’ Chòrn. Bha e a’ gabhail spòrs le gunna-làimhe nuair a spreadh an
gunna na làimh chlì. Chaidh pàirt dhen ghunna a-steach air a chlaigeann air
a bhathais. Chaill e a làmh ach, gu fortanach dha, chuir caraid stad air
lannsair bho bhith a’ tolladh a chlaiginn.
Bha suirbhidheadh doirbh do dhuine a bha gann de làimh ach rinn Colby a’
chùis. Agus, gu fortanach, cha do rinn a’ mheatailt a dh’fhuirich na
chlaigeann cron air inntinn. Ann an ochd ceud deug is fichead (1820),
dh’èirich e gu bhith na cheannard air an t-Suirbhidh Òrdanais, às dèidh a
bhith air a mholadh le Diùc Wellington agus Sir Iòsaph Banks, Ceann-suidhe
a’ Chomainn Rìoghail. Ceithir bliadhna an dèidh sin, roghnaich an
riaghaltas suirbhidh mhòr a dhèanamh de dh’Èirinn air fad air sgàth ʼs gun
robh iad ag iarraidh cìsean-fearainn a chur an sàs, stèidhichte air meud an
fhearainn. Bha na mapaichean sin aig sia òirlich air a’ mhìle. Chruthaich
Colby slat-tomhais ùr airson na h-obrach ris an cante an ‘Colby bar’.
Tha na mapaichean a rinn Colby ann an Èirinn air leth cudromach oir tha iad
a’ sealltainn cruth na dùthcha ron Ghoirt Mhòir. Thàinig an obair suirbhidh
gu ceann dìreach bliadhna mus do thòisich a’ Ghort.
Bha Colby ann an Alba cuideachd agus choisinn e cliù dha fhèin air a’
Ghàidhealtachd airson a bhith a’ seasamh ri cruadal is droch shìde. Chuir e
fhèin is sgioba de luchd-obrach seachad seachdainean air mullach Beinn
Nibheis. Uaireannan, bha iad a’ fuireach ann an teantaichean. Uaireannan,
thog iad togalaichean cloiche. Gu tric, cha robh aca airson ithe ach lite.
Bha Colby cho fut ri fiadh – agus bha e an dùil gum biodh
a chompanaich a cheart cho comasach is deònach ris fhèin. Nuair a bha iad
a’ gabhail cuairtean rannsachaidh, bhiodh iad a’ coiseachd anns a’ choitcheannas trithead ʼs a naoi mìle gach latha.
Ann an aon turas air a’ Ghàidhealtachd, a’ coiseachd air talamh garbh thar
trì seachdainean, choisich Colby faisg air sia ceud mìle.
Mar bu trice, bhiodh e a’ coimhead airson eaglais air Didòmhnaich. Ach aon
turas ann an Loch Abar cha robh sgeul air eaglais. Dh’iarr Colby air an
luchd-obrach aige an latha ‘dheth’ aca a chur seachad ann a bhith a’
dìreadh an Aonaich Bhig faisg air Beinn Nibheis – àirde còrr is ceithir
mìle troigh!
Ach bha aon mhullach a bha ro dhoirbh, eadhon do Cholby. B’ e sin An Stac –
no am Bidean Do-ruigsinneach mar a chanas mòran an-diugh – air mullach a’
Chuilthinn anns an Eilean Sgitheanach. Rinn Colby oidhirp air a shreap ach,
le dìreach aon làmh agus gun ròpan no àraidhean, cha deach leis.
