Am faca sibh riamh am film ‘Braveheart’? Tha fhios a’m ... cha robh Uilleam
Uallas riamh a’ fuireach ann an Gleann Nibheis nam beann. Agus cha robh e
a’ coimhead coltach ri Liam Neeson nas motha. Dè? O, gabhaibh mo leisgeul –
sin film eile nach robh a’ riochdachadh eachdraidh na h-Alba gu fìrinneach!
Aidh, ʼs e Mel Gibson a bh’ ann am Braveheart! O, uill!
An do mhothaich sibh uiread de stuth gorm a bh’ air aodann Ghibson sa film?
Chan eil fhios agam dè an stuth a bhios luchd-maise nam filmichean a’
cleachdadh, ach anns an t-seann aimsir, ʼs e guirmean a bh’ ann. Woad ann am Beurla.
A bheil sibh eòlach air an lus? ʼS e Isatis tinctoria a chanas
luchd-saidheans ris. Guirmean no glas-lus ann an Gàidhlig. Chan eil e
dùthchasach do dh’Alba. Buinidh e do dhùthchannan timcheall na Mara
Meadhan-tìrich. Tha e anns an aon teaghlach ri càl agus an lus-ola. Coltach
ris an lus-ola, thig flùraichean brèagha buidhe air anns a’ Chèitean. Tha
fàileadh cùbhraidh air na flùraichean agus tha seilleanan gu math measail
orra.
ʼS e lus dà-bhliadhnach a th’ anns a’ ghuirmean. An toiseach tha e coltach
ri bloinigean-gàrraidh, no spinach. Tha e ìosal le tòrr
dhuilleagan air. ʼS ann aig an ìre sin a tha na duilleagan feumail airson
dath guirm a chur ann an clò. Anns an dàrna bliadhna, nuair a nochdas na
flùraichean, bidh e a’ fàs gu h-àrd, agus chan eil e gu feum airson
dathadh.
Tha daoine air a bhith a’ cleachdadh a’ ghuirmein airson dathadh airson
mìltean bhliadhnaichean. Bha na seann Èipheitich eòlach air agus chaidh a
lorg ann an clò a rinn iad còrr is ceithir mìle bliadhna air ais. Sgaoil e
don Roinn Eòrpa agus cho fada tuath ri Lochlann. Bha e air a chleachdadh
leis na seann Bhreatannaich agus, ʼs dòcha, na Cruithnich cuideachd. Anns
na meadhan-aoisean, bha gnìomhachas mòr anns an Fhraing, stèidhichte air a’
ghuirmean. Ach thàinig lus ùr a-steach don Roinn Eòrpa – guirmean
Innseanach – no indigo. Thàinig e às na h-Innseachan. Agus bha sin
ʼs dòcha na b’ fheàrr airson clò a dhathadh gorm.
O chionn ghoirid, thàinig mi tarsainn air seann sgeulachd Ghàidhlig mu
dheidhinn mar a thàinig an guirmean a dh’Alba an toiseach. Faodaidh sibhse
co-dhùnadh a dhèanamh co-dhiù gur e an guirmean no an guirmean Innseanach a
th’ anns a’ chunntas. Agus, co-dhiù tha i fìor gus nach eil, chan urrainn
dhomh a ràdh.
Bha dìlleachdan beag ann am Barraigh. A h-uile latha bhiodh e a’ dol sìos chun a’ chladaich. Latha de na làithean, chunnaic e
bàta mòr le siùil a’ tighinn a-staigh. Bha i ann beagan làithean agus an
uair sin bha i a’ dèanamh deiseil gus falbh. ‘O,’ thuirt an gille ris
fhèin, ‘Is math an teansa dhomh fhìn falbh air a’ bhàta a
tha seo.’ Chaidh e air bòrd agus chaidh e am falach. Thug e leis beagan
bìdh.
Thog am bàta a h-acraichean agus chuir i suas na siùil. Sheòl i air falbh.
Nuair a fhuair an criutha a-mach gun robh an gille air bòrd, chaidh iad
chun an sgiobair. Aig an àm sin, duine sam bith a bh’ air bòrd bàta gun
chead, bha e air a chur thar a’ chliathaich. B’ e sin an lagh. Ach innsidh
mi dhuibh dè thachair don ghille an-ath-sheachdain.
