Bha mi a’ bruidhinn mu chuilc an t-siùcair an t-seachdain sa chaidh. Sugar cane. Cuilc an t-siùcair. Air a’ chiad shealladh, ʼs dòcha
nach eil cus cheanglaichean ann eadar muinntir na h-Alba agus an lus seo.
Ach cha bhiodh sin ceart. ʼS iomadh Albannach a fhuair fearann fo sgèith na
h-Ìmpireachd agus a dh’fhàs cuilc an t-siùcair air. Bha sin gu h-àraidh
fìor anns na h-Innseachan an Iar.
Agus tha sin gam thoirt gu ceist. A bheil sinne ann an Alba fosgailte gu
leòr mun ìre anns an robh ar sinnsirean an sàs ann an tràilleachd? Cha chreid mi fhìn gu bheil. ʼS iomadh togalach brèagha
ann an Glaschu a chaidh a thogail le airgead a rinneadh à tràilleachd. ʼS
iomadh duine dubh, le sinnsireachd à Iameuga is àiteachan eile air a bheil
ainm-cinnidh Albannach. Caimbeul, Dòmhnallach is mar sin air adhart. B’ iad
sin ainmean a bh’ air Albannaich a bha a’ cumail thràillean.
An-uiridh bha mi a’ dèanamh beagan rannsachaidh air Acadamaidh Rìoghail
Inbhir Nis. ʼS e sgoil ùr a th’ innte anns an latha a th’
ann, agus sgoil mhòr cuideachd. ʼS i an àrd-sgoil ann an
Inbhir Nis anns a bheil cuspairean air an teagasg tro mheadhan na Gàidhlig.
Ach, o shean, mus robh an sgoil fo smachd nan ùghdarrasan poblach, bha
airgead innte a thàinig à tràilleachd. Thathar a’ tomhas gun tàinig an
treas cuid dhen chalpa airson an acadamaidh a thogail às na h-Innseachan an
Iar. Bhiodh cuid dheth às oighreachdan far an robhar a’ fàs cuilc an
t-siùcair.
O thùs bha an acadamaidh air sràid ùr – New Street – faisg air far
a bheil Stèisean-rèile Inbhir Nis. Fhuair an sgoil cùmhnant rìoghail bho
Rìgh Deòrsa III ann an seachd ceud deug, naochad ʼs a trì (1793). Bha i air
an làraich sin airson beagan is ceud bliadhna. Chaidh ainm ùr a thoirt air
an t-sràid – Academy Street – Sràid na h-Acadamaidh – agus ʼs e
sin a th’ oirre fhathast. Ann an ochd ceud deug, naochad ʼs a còig (1895),
ghluais i gu àite ùr air a’ Chrùn agus bha i an sin airson còrr is ceithir
fichead bliadhna.
Rinn an t-eòlaiche-eachdraidh, Daibhidh Alston, rannsachadh air clann dubha
a bha nan sgoilearan ann an sgoiltean na Gàidhealtachd anns an naoidheamh
linn deug. Bha e air cluinntinn gun robh Ùisdean Mac a’ Mhuilleir – an
t-eòlaiche air creagan is fosailean – air a bhith na shuidhe san sgoil ann
an Crombaidh ri taobh sgoilear dubh. Agus nuair a rinn e rannsachadh air
Acadamaidh Rìoghail Inbhir Nis, fhuair an t-Oll. Alston a-mach gun robh
triùir sgoilearan dubha anns an sgoil sin. ʼS e a bh’ annta ach clann aig
fir às a’ Ghàidhealtachd a bh’ air boireannaich dhubha a phòsadh nuair a
bha iad a’ ruith no ag obair air tuathanasan siùcair anns na h-Innseachan
an Iar. Bha cuid de na boireannaich sin nan tràillean.
Tha Daibhidh Alston dhen bheachd gun robh muinntir na h-Alba gu math
fosgailte mu dhaoine dubha aig an àm sin. Bha iad car saor de
ghràin-chinnidh, ged a bhiodh sin ag atharrachadh tro thìde.
An-ath-sheachdain bheir mi sùil air turas a rinn tràill Ameireaganach a
dh’Alba – mar a mhol e Dùn Èideann ach mar a thug e slaic air an Eaglais
Shaoir – an eaglais aig Ùisdean Mac a’ Mhuilleir – airson airgead a
ghabhail à tràilleachd.
