Brisgean beannaichte an Earraich, seachdamh aran a’ Ghàidheil
. Tha mi air a bhith a’ bruidhinn mun bhrisgean, lus a bhiodh na seann Ghàidheil ag ithe agus, uaireannan, a’ fàs, co-dhiù anns na h-eileanan machaireach.
Thug mi an seanfhacal sin dhuibh an t-seachdain sa chaidh. Agus seo fear eile – Am brisgean biadhtach, an seachdamh biadh as ciataiche a thig tro thalamh. Uill, ’s e a’ cheist a th’ agam – mas e am brisgean an seachdamh aran,
dè na sia eile a th’ ann?
Anns an leabhar The Gaelic Otherworld, cruinneachadh de bheul-aithris a rinn Iain MacGhriogair Caimbeul, tha an Deasaiche, Raghnall MacIlleDhuibh,
a’ toirt sùil air an dearbh cheist sin. Seo an co-dhùnadh aige: aran-coirce is aran-eòrna a bha le chèile air an ithe gu cumanta, agus aran-seagail is
aran-peasrach nach robh cho cumanta. Sin ceithir. Dè na dhà eile a bhiodh ann? Uill ’s dòcha dà aran a bhiodh na h-uaislean ag ithe – aran cruithneachd (an
seòrsa as cumanta againne) agus aran-milis – seòrsa a bhiodh na ceannaichean-siubhail a’ toirt leotha gu fèilltean-reic. Agus an seachdamh aran –
aran-brisgein.
Ann an Carmina Gadelica, thathar ag innse dhuinn gun robh na daoine dha-rìribh a’ bleith freumh tioram a’ bhrisgein airson min a dhèanamh.
Dhèanadh iad aran no brochan leatha. A bharrachd air sin, bhiodh daoine ag ithe nam freumhan amh no gan goil no gan ròstadh.
Bha am brisgean fìor chudromach aig àm gorta agus chùm cuid ann an Uibhist iad fhèin beò air brisgean is maorach às dèidh gun deach am fuadachadh bho na
dachannan aca. Ann an Tiriodh bha droch bhliadhna ann, goirid às dèidh Blàr Chùil Lodair, air an robh Bliadhna nam Brisgeanan. Leis gun robh
cogadh catharra air a bhith ann, cha robh am fearann air obrachadh mar bu chòir. As t-Earrach bha am brisgean pailt far am bu chòir bàrr eile a bhith. Ach
rinn na daoine biadh às.
Bha mi ag innse dhuibh an t-seachdain sa chaidh gu robh mi eòlach air dìreach aon ainm-àite leis an fhacal brisgean ann. Uill, lorg mi aithris air fear
eile – Lag nam Brisgean faisg air Stafainn anns an Eilean Sgitheanach. A-rithist, chan fhaigh mi lorg air air na mapaichean, ach ’s dòcha gum bi
fios aig feadhainn air an Taobh Sear ca’ bheil e.
An robh na seann Ghàidheil a’ cur a’ bhrisgein gu feum sam bith eile, ach mar bhiadh? Uill, bha. Uaireannan, bhiodh daoine a’ cur nan duilleagan am broinn am bròg mar lìnig, airson fàileadh an cas a laigeachadh. Bhìte a’ cleachdadh nan duilleagan cuideachd airson
clò a dhathadh. Gheibhear dath làidir buidhe bhuapa.
Ann am mòran dùthchannan, bha am brisgean air a chleachdadh mar leigheas airson iomadach rud, nam measg an t-orc, fiabhras, losgadh-bràghad agus comharran
na brice air a’ chraiceann. Agus, mu dheireadh, tha Raghnall MacIlleDhuibh ag aithris gun cuala e bhon Àrd-ollamh Dòmhnall Meek gum fac’ esan daoine ann an
Tiriodh, a’ fùdarachadh a’ bhrisgein. An uair sin, chuir iad am fùdar do na pìoban aca, agus ghabh iad ceò a’ bhrisgein, mar a bhios daoine a’ gabhail ceò
tombaca!
