Bha mi o chionn ghoirid ann am fear de na glinn as fhaide – agus as bòidhche – ann an Alba. Tha Gleann Lìomhann ann an Siorrachd Pheairt ann an ceann a
deas na Gàidhealtachd – an ìre mhath ann an meadhan na h-Alba. A bharrachd air a bòidhchead, tha an sgìre sin ainmeil airson eachdraidh agus beul-aithris.
Ann an Litir leth-cheud ’s a dhà (52), air ais sa bhliadhna dà mhìle (2000), dh’inns mi dhuibh mun riaghladair Ròmanach, Pontius Pilat. ’S e Pilat a
cheadaich ceusadh Ìosa Chrìosd. A rèir beul-aithris, rugadh e ann am Fairtirchill ann an Gleann Lìomhann oir bha athair ann an Alba mar phàirt de dh’arm na
Ròimhe.
’S e baile beag brèagha a th’ ann am Fairtirchill. Agus chan eil e cho fada on a bha Gàidhlig aig muinntir an àite. Chithear sin anns a’
chladh, ri taobh na seann eaglais, far a bheil carragh-cuimhne cogaidh ann. Sgrìobhte air a’ charragh, tha seo:To the Glory of God and in Memory of Those from Fortingall district who fell in the Great War 1914-1919. Agus an aon rud ann an Gàidhlig: Chum Glòir Dhè agus mar Chuimhneachan orra-sa a thuit à Fairtichill ann sa Chogadh Mhòr 1914-1919.
Dè tha an t-ainm Fairtirchill a’ ciallachadh? Bha mi a’ leughadh làrach-lìn an latha eile a bha a’ cumail a-mach gur e “Feart nan Gall” a bh’ ann, the Stronghold of the Strangers. Uill, cha chreid mi gu bheil sin ceart. Chì sibh gur e Fairtichill seach Fairtirchill a th’ air a’ bhaile air a’
charragh-chuimhne. Ach tha e dearbhte gun robh an dàrna “r” anns an ainm o shean. Bha an t-ainm clàraichte ann an dà cheud dheug is ceathrad (1240) mar Forterkill. Bha Uilleam MacBhàtair dhen bheachd gu bheil kill a’ riochdachadh na Gàidhlig cill, no church. Agus bha e dhen
bheachd gu bheil fortair a’ ciallachadh dùn no caisteal. Mar sin tha Fartairchill a’ ciallachadh “eaglais an dùin”.
’S dòcha nach eil sibh ag aithneachadh an fhacail Ghàidhlig fortair. Ach seo na sgrìobh MacBhàtair mu dheidhinn: “I have learned recently from Mr
Duncan Campbell, late editor of the Northern Chronicle, a Glenlyon man, that one of the ancient round forts in Glenlyon is called in Gaelic an Fhortair [f-h-o-r-t-a-i-r]”. Agus bha MacBhàtair dhen bheachd gun robh an aon tùs aig Fortair ann an Gleann Ìle agus Forthar ann am Fìobh. Bha
e a’ smaoineachadh gur e fortair facal Gàidhlig a thàinig bhon Chruithnis o shean, gu dearbh bhon t-seann Cheilteis verterae – a tha
clàraichte ann an seann làmh-sgrìobhainnean.
Agus an robh dùn ann am Fairtirchill? Gu dearbh, bha. Ri taobh na h-eaglais tha Baile na Creige. Agus os cionn sin tha creag, mar a bhiodh dùil bho ainm a’
bhaile. Bha tùr cruinn air mullach na creige sin anns an t-seann aimsir. Mar sin, tha “eaglais an dùin” a’ dèanamh ciall.
Tha deagh theans ann gun deach an eaglais a thogail air làrach a bha naomh do na pàganaich Cheilteach a bha a’ fuireach anns an sgìre mus tàinig a’
Ghàidhlig agus Crìosdachd. Agus ri taobh na h-eaglais, tha tè de na craobhan as sine anns an Roinn Eòrpa – craobh-iubhair ainmeil air a bheil, ann am
Beurla, the Fortingall Yew. An robh na pàganaich ag adhradh dhi? Bheir sinn sùil air a’ cheist sin an-ath-sheachdain.
