’S e fear de na h-ainmean-àite a tha doirbh a thuigsinn ann an fìor cheann a tuath na h-Alba – Kinbrace ann an Dìthreabh Chat. ’S
e a’ Ghàidhlig a th’ air Ceann a' Bhràist ach dè is ciall dha? Tha Iain Mac an Tàilleir, air an làraich-lìn air leth feumail
aige*, ag ràdh, “This may be ‘the head of the upland’, including a form of bràigh, ‘upland’”.
Dh’fhaodadh sin a bhith ceart, ach thàinig mi tarsainn air mìneachadh eile airson tùs an ainm nuair a bha mi a’ leughadh seann leabhar ainmeil o chionn
ghoirid. ’S e an leabhar Memorabilia Domestica: or Parish Life in the North of Scotland leis an Urramach Dòmhnall Saigeach, no Donald Sage.
Sgrìobh e an leabhar ann an ochd ceud deug is ceathrad (1840). Tha esan ag innse dhuinn gu bheil Ceann a’ Bhràist a’ faighinn ainm bho dhuine.
Seo an tuairisgeul aige: “Nuair a thig thu a-steach [don bhaile] bhon iar-thuath, laighidh do shùil air grunn chàrn ... Dhiubh sin, ’s e am fear as motha
tobhta caisteil a bha uaireigin na phrìomh àros, ann an Siorrachd Chataibh, airson ceann-cinnidh nan Gunnach, air an robh an tiotal
“Crùn-fhear” ann an ceithir cheud deug, ochdad ’s a naoi (1489). Bha am baran làidir seo de shliochd Amhlaidh à Ceann Dhunngain ann an Gallaibh, a
bhuineadh o thùs do dh’Arcaibh, ach aig an robh prìomh chaisteal aig Halbury air costa Ghallaibh, agus, aig an àm a tha fon phrosbaig, a bh’ air fearann
fhaighinn bho Iarla Chat.”
’S e duine cudromach a bh’ ann, oir bha fearann mòr aige agus bha dreuchd aige leis an riaghaltas. ’S e sin as coireach gun robh “Crùn-fhear” no
“Crown-laird” air mar thiotal. Agus leis gun robh e cho uasal, bhiodh e a’ giùlain bràiste mhòr airgid air a bhroilleach. Air sgàth sin, ’s e “Am
Bràisteach Mòr” a bhiodh daoine a’ gabhail air – mar a sgrìobhas an Saigeach, “literally, ‘the dignity of the brooch’”. Agus, mar sin, chuireadh an t-ainm
air a’ chaisteal aige Ceann no Cinn a’ Bhràist, ‘the seat of the dignitary of the brooch’. Ann am Beurla, Kinbrace.
Tha am ministear ag innse dhuinn rudeigin eile inntinneach mun Bhràisteach Mhòr, co-dhiù a rèir beul-aithris na sgìre. Feasgar ciùin samhraidh a bha seo,
bha e sa chaisteal aige ann an Ceann a’ Bhràist nuair a chuala e dùdach air a sheinn. Bha coigreach ann agus bha e a’ sireadh cuid na h-oidhche. Bhiodh sin
air a toirt seachad gun cheist aig an àm ud.
Leig an Gunnach na coigrich a-steach. Bha fear dhiubh gu math àrd agus rudeigin sean. B’ esan an ceannard. Gun a bhith a’ feòrachadh cò bh’ ann, thug am
Bràisteach Mòr cuireadh dha is do a chompanaich biadh a ghabhail còmhla riutha. Nuair a bha an coigreach na shuidhe ri taobh a’ Ghunnaich, thàinig dusan
fear òg a-steach agus shuidh iad rin taobh. Bha gach fear dhiubh sia troighean a dh’àirde agus eireachdail.
“An iad seo do mhic?” dh’fhaighnich an srainnsear.
“’S iad,” fhreagair am Bràisteach Mòr, “agus is beag an nàire a th’ orm gur ann leamsa a tha iad.”
“Faodaidh tu a bhith moiteil asta,” ars an coigreach. Ach bha e an impis rudeigin a ràdh a chuireadh an dithis an ugannan a chèile, agus an cinnidhean
leotha. Chì sinn dè bh’ ann an-ath-sheachdain.
