An t-seachdain sa chaidh bha mi a’ bruidhinn mun fhacal samh – the common sorrel no sourock – agus mar a thàinig e gu bith – bho
Phòlainnis gu Iuidis gu Beurla gu Gàidhlig. Uill, ’s dòcha. Bha mi a’ leughadh leabhar prìseil an latha eile – am faclair beag Gàidhlig a rinn Alasdair Mac
Mhaighstir Alasdair ann an seachd ceud deug, ceathrad ’s a h-aon (1741). Agus cha robh guth aige air samh am measg ainmean lusan. Ach seo na bh’ aige
airson “Sowrocks or Sorrels”: Sealbhagin, Puinneogin.
Tha mi an dùil gu bheil a’ chiad ainm a’ tighinn bho searbhag oir tha blas searbh air an duilleig. Ach dè mu dheidhinn puinneag ? Tha sin
aig MacBheathain anns an fhaclair aigesan ceud gu leth bliadhna às dèidh Mhic Mhaighstir Alasdair ach chan eil e a’ cur beachd air adhart air tùs an
fhacail.
Tha Iain Camshron anns an leabhar aige Gaelic Names of Plants (ochd ceud deug, ochdad ’s a trì, 1883) ag ràdh seo mu puinneag: Name given possibly for its efficacy in healing sores and bruises (a pugilist, puinneanach). Mmm. Uill, dh’fhaodadh gu bheil rudeigin
aige. Ach saoilidh mi gu bheil e nas coltaiche gun do dh’èirich puinneag bho buinneag, “twig” no “sprout”. Agus, gu dearbh, tha
Dwelly a’ toirt dhuinn “sorrel shoot” airson buinneag, am measg eile.
Co-dhiù, sin gu leòr de dh’ainmean airson Rumex acetosa. Ciamar a bhiodh – no a bhitheas – daoine ga chleachdadh? Uill, uaireannan, bhiodh iad a’
cur pìosan beaga dhen duilleig ann an sailead no ann an sabhs. No bhiodh iad a’ goil na duilleig airson ithe mar ghlasraich. Bhathar a’ cumail a-mach gun
robh e ag obair an aghaidh an tachais-thioraim, no scurvy. Tha gu leòr de bheothaman C sna duilleagan.
Nuair a bhiodh daoine a’ buain buntàta, agus am pathadh orra, ’s ann tric a bhiodh iad a’ sùgadh an t-sùigh bho na duilleagan. Oir bidh an samh a’ fàs gu
tric am measg buntàta. B’ e sùgadh sùgh an t-saimh cleachdadh a bh’ aig na Ròmanaich. Tha an t-ainm rumex a’ tighinn bhon Laidinn rumo, a’ ciallachadh sùg.
Seo cunntas inntinneach mu chleachdadh saimh aig deireadh an t-seachdamh linn deug air a’ Ghàidhealtachd. Tha an Sgitheanach, Màrtainn MacIlleMhàrtainn, a’
sgrìobhadh mu a thuras gu Hiort anns an leabhar aige A Description of the Western Islands of Scotland. Tha e ag innse mu dhuine a bha a’ fulang
leis an luibhre no leprosy. Bha e air fàs uabhasach reamhar agus cha mhòr nach robh a sgòrnan air dùnadh. Thug MacIlleMhàrtainn comhairle
dha mu bhiadh agus eacarsaich. Dh’iarr e air salann a ghabhail le feòil, gun a bhith a’ gabhail cus geire, agus a bhith ag ithe samh.
Cha robh an Hiortach ro dheònach samh ithe, a rèir an ùghdair. Ach thuirt MacIlleMhàrtainn ris – seall air mar a bhios am fulmair ga ithe. Mheòraich an
duine air sin. Mar a bhiodh na Hiortaich gu lèir, bha e measail air an fhulmair. Agus ghabh e comhairle an Sgitheanaich, agus an samh leis. Taobh a-staigh
beagan làithean bha a ghuth mòran na bu làidire agus bha e a’ dol am feabhas.
Nise, mus ruith sibh a-mach don mhachair no pàirc, a’ sireadh samh, seo rabhadh beag. Feuchaibh dìreach beagan dheth anns a’ chiad dol a-mach, oir faodaidh
e droch bhuaidh a thoirt air cuid. Beannachd leibh.
