Fhuair mi post-d bho fhear a bhuineas do dh’Inbhir Nis, agus a tha ag ionnsachadh na Gàidhlig. ’S ann à Marc-Innis a bha a mhàthair – an sgìre de
dh’Inbhir Nis as fhaide a chum a’ Ghàidhlig beò mar chainnt coimhearsnachd. Tha cuimhne aig mo charaid air a mhàthair a bhith a’ cleachdadh fhaclan
àraidh a bhuineadh do dhualchainnt shònraichte. Tha e ag innse dhomh gur ann nuair a bha e air tighinn gu ìre a thuig e gur e faclan Gàidhlig a bh’
annta.
Latha a bha seo, bha e a’ tadhal air a mhàthair agus mhothaich i gun robh rudeigin air amhaich - rud ris an canar cyst ann am Beurla.
Nise, bu mhath leam faighneachd dè a’ Ghàidhlig a th’ agaibh fhèin air cyst. ’S aithne dhomh na faclan a leanas: fluth, balgan-iongrach, balgan-bèiste agus guc. Na dualchainnt Bheurla fhèin, chleachd màthair mo charaid am facal farach. Farach.
Bha e a’ cuimhneachadh an fhacail sin o chionn ghoirid agus chuir e roimhe faighinn a-mach an e facal Gàidhlig a th’ ann. Uill, chan eil e anns na
faclairean. Ach ann am fear Dwelly tha farach-donn agus farach-dubh ann. Tha iad le chèile a’ ciallachadh Lus nan Cnapan. ’S e Lus nan Cnapan a’ Ghàidhlig air Common Figwort, Scrophularia nodosa, lus a tha a’ fàs ann an àiteachan fliucha. ’S iad na
cnapan ann an ainm an luis atan air a fhreumhaichean. ’S ann air an sgàth a tha luchd-saidheans a’ gabhail nodosa air an lus –
tha nodules air.
Tha am facal Scrophularia co-cheangailte ris an tinneas air a bheil scrofula ann am Beurla agus tinneas an rìgh ann an
Gàidhlig. Aig aon àm, ann am Breatainn agus san Fhraing, bhathar a’ creidsinn gur e an leigheas airson tinneas an rìgh nam biodh rìgh a’ cur a
làimh air an euslainteach.
Nise, tha a h-uile càil a tha seo inntinneach oir bidh cuimhne agaibh gur ann air amhaich mo charaid a bha am balgan no cyst – no farach.
’S e tinneas amhaich a th’ ann an tinneas an rìgh. Bidh cnapan a’ nochdadh air amhaich an euslaintich.
Aig aon àm bhathar a’ creidsinn ann an rud ris an canar ann am Beurla The Doctrine of Signatures. Nan robh rudeigin air luibh a’
coimhead coltach ri ball-bodhaig duine, bhathar a’ creidsinn gum biodh an luibh fhèin co-cheangailte ris a’ bhall-bhodhaig sin, agus gun
dèanadh e leigheas airson tinneas a bha a’ bualadh air a’ bhall-bhodhaig.
Chan eil mi cinnteach dè cho làidir ’s a bha an Doctrine of Signatures ann an eòlas is feallsanachd luibh-eòlaichean na Gàidhlig. Ach bha
mi a’ meòrachadh air a’ cheist seo agus shaoil mi gur dòcha gur iad na cnapan air na freumhaichean a bha a’ comharrachadh comas an luis leigheas a dhèanamh air cnapan air an amhaich. Chaidh mi gu The Gaelic Names of Plants le Iain Camshron agus seo
na sgrìobh e fhèin mu Lus nan Cnapan: “..from the resemblance of its roots to tumours... it was esteemed a remedy for all scrofulous diseases.” Bha Lus nan Cnapan na leigheas airson tinneas an rìgh – tinneas a tha a’ fàgail chnapan air an amhaich.
Tha e a’ coimhead coltach, ma-thà, gur e facal Gàidhlig a th’ ann am farach, agus gu bheil e a’ ciallachadh “cnap” no eadhon “cnap air an
amhaich”. Ma tha smuain sam bith agaibh air sin b’ fhìor thoigh leam cluinntinn bhuaibh.
