O chionn beagan bhliadhnaichean chaidh mi a champachadh ann an Cnòideart, air cladach Loch Shubhairne. Choisich mi a-mach gu eilean a bha an ìre math
ceangailte ri tìr-mòr – le muineal de mhorghan. Agus ’s e an t-ainm a th’ air – Eilean a’ Mhuineil.
Chan eil duine a’ fuireach anns an àite sin an-diugh ach bha mi a’ smaoineachadh dhomh fhìn aig an àm gur iongantach mura b’ e sin tìr ghaisgeach
uaireigin. ’S e sin an seòrsa àite a th’ ann – eadar beinn is muir – mar a tha mòran de thaobh an iar na Gàidhealtachd. Tìr nam Beann, ’s nan Gleann, ’s nan Gaisgeach.
Uill, fhuair mi a-mach nach robh mi fada ceàrr, oir rugadh an gaisgeach Gàidhealach, Finan MacDonald, anns an dearbh àite. Bha tuathanas ann am “Muineal”
agus bha athair Fhinan na thuathanach ann. Agus cò bh’ ann am Finan MacDonald? Uill, bha e ainmeil, am measg eile, airson sabaid le tarbh-allaidh, no bison, le a làmhan a-mhàin, agus a bhith fhathast beò aig an deireadh.
Chan eil mi buileach cinnteach dè an dreach Gàidhlig a bh’ air ainm oir ’s ann ann am Beurla a bha a h-uile cunntas a leugh mi air. Canaidh mi Fionghan
MacDhòmhnaill ris ach dh’fhaodainn a bhith ceàrr, is ma tha fiosrachadh air a’ ghnothach aig duine sam bith agaibh, bu mhath leam cluinntinn bhuaibh.
Rugadh Fionghan ann an seachd ceud deug, ochdad ’s a dhà (1782). Dh’fhàg e Alba, cuide ri a theaghlach, nuair a bha e na bhalach òg, agus chaidh e a
dh’Ameireagaidh a Tuath. Nuair a thàinig e gu ìre, bha e sia troighean is ceithir òirlich a dh’àirde, le falt fada ruadh agus feusag mhòr. Timcheall air
ochd ceud deug ’s a ceithir (1804), fhuair e obair aig Companaidh an Iar-thuath a bha an sàs ann am malairt nam bian.
Mar a thachair le mòran Ghàidheal eile, fhuair e a-steach air treubh de dhùthchasaich Ameireaganach, agus phòs e tè dhiubh. Uaireannan bhiodh e a’ taobhadh
le aon treubh de thùsanaich an aghaidh treubh eile, agus a’ sabaid às an leth.
Rinn e obair le cuid de luchd-rannsachaidh, leithid Dhaibhidh MhicThòmais, a bha a’ dèanamh mhapaichean, agus thathar ag ràdh gum b’ e Fionghan a’ chiad
duine – co-dhiù duine Eòrpach – a chaidh tarsainn nam beanntan mòra Creagach – na Rockies – trì tursan. Bha cuid dhen bheachd
nach e sgoilear a bh’ ann agus gum b’ fheàrr leis obair chunnartach – a’ gabhail a-steach sabaid – seach obair pàipeir. Ach tha e coltach gun robh trì
cànanan aige gu fileanta – Gàidhlig, Beurla is Fraingis – agus gun robh comas aige ann an cuid de na cànanan dùthchasach a bharrachd.
Rinn Fionghan obair rannsachaidh anns na beanntan is aibhnichean airson an lus-eòlaiche Albannaich, Daibhidh Dùbhghlas. Chruinnich Dùbhghlas tòrr lusan
nach robh aithnichte anns an Roinn Eòrpa. Bha Giuthas an Dùbhghlasaich am measg sin. Fhuair Daibhidh bàs ann an Hawaii. Thuit e do shloc anns an robhar a’
glacadh crodh fiadhaich. Chaidh a mharbhadh le tarbh a bh’ anns an t-sloc.
Ach cha b’ ionann e do Fhionghan MacDhòmhnaill. Nuair a bha e ceathrad ’s a còig bliadhna a dh’aois, chaidh a thilgeil far eich. Bha
tarbh-allaidh mòr an tòir air. Thionndaidh Fionghan. Rinn an tarbh is Fionghan carachd le chèile. Chaidh an dithis a ghoirteachadh ach mhair iad beò. Gu
dearbh, bha Fionghan beò airson fichead ’s a ceithir bliadhna às dèidh sin. Tha cuid ag ràdh nach robh duine eile – roimhe no às a dhèidh – air tighinn beò
tro shabaid le tarbh-allaidh mòr dhen t-seòrsa sin.
