Nuair a bha mi a’ fuireach anns an Eilean Sgitheanach cha robh mi uabhasach fada bho sheann chaisteal a tha a-nise na thobhta – Caisteal Dhùn Sgàthaich.
Chuala mi bho dhaoine anns an eilean gun robh e air ainmeachadh airson Sgàthach, seann bhanrigh a bha a’ fuireach anns an Eilean Sgitheanach nuair a bha
Cuchulainn na ghille. Cha b’ ann an-dè no a bhon-dè a bha sin. Bha Sgàthach cruaidh, comasach, gaisgeil – agus borb cuideachd.
Dh’ainmich mi Cuchulainn. B’ esan am balach! Ged a tha muinntir na h-Èireann ga agairt dhaibh fhèin, agus ged a bha e na Ultach – fear a bhuineas do
dh’Ulaidh – bha buinteanas aige do dh’Alba cuideachd, mar a chì sinn.
Tha Cuchulainn a’ nochdadh, am measg eile, anns an sgeulachd ainmeil, Táin Bó Cuailnge – ’s dòcha an sgeulachd as sine a th’ anns an Roinn Eòrpa a
tha a’ buntainn ri gaisge nan seann làithean. Gu tric ann am Beurla thathar a’ gabhail The Cattle Raid of Cooley air. Táin Bó Cuailnge.
Tha an stòiridh a’ tòiseachadh – thathar a’ smaoineachadh, faisg air dà mhìle bliadhna air ais – le rìgh is banrigh Chonnacht – Ailill agus Medb. Bha an
dithis aca beartach. Bha iad a-mach air a chèile mu dheidhinn na bh’ aig gach duine aca de stòras. Bha Medb farmadach mu tharbh air leth math a bh’ aig
Ailill. Bha an tarbh ann an treud Medb an toiseach ach cha robh e toilichte a bhith fo smachd boireannaich agus dh’fhalbh e gu treud Ailill. ’S e Finnbhennach an t-ainm a bh’ air. Tha sin a’ ciallachadh “fionn-adharcach”.
Uill, bha Medb ag iarraidh tarbh a cheart cho math ris, agus bha i air cluinntinn mu fhear donn ann an Cuailnge ann an Ulaidh. Bha an tarbh sin le
ceann-feadhna air an robh Daire MacFiachna.
Bha Medb deònach pàigheadh airson an tarbh a ghabhail air mhàl. Ach cha robh na teachdairean aice uabhasach gleusta. Leig iad fhaicinn do Dhaire MacFiachna
gum biodh iad air an tarbh donn a ghoid bhuaithe mura robh e air a bhith deònach a thoirt seachad air mhàl. Uill, chuir sinn crìoch air a’ bhargan. Chaidh
teachdairean Medb dhachaigh a Chonnacht às aonais an tairbh.
Bha Medb fiadhaich. Chuir i roimhpe an tarbh donn a thoirt air ais ge b’ oil le Daire. Chuir i arm ri chèile. Fhuair i taic bho ghaisgich à Mumhan,
mòr-roinn eile de dh’Èirinn. Gheall Medb fearann, airgead – eadhon a nighean fhèin – do dh’fhir a bhiodh deònach sabaid às a leth.
Thòisich an t-arm air a shlighe a dh’Ulaidh. Nochd bana-bhuidseach agus thug i rabhadh do Mhedb gun a dhol air adhart leis a’ chogadh. Ach cha do dh’èist
Medb rithe.
An toiseach bha cùisean a’ coimhead fàbharach do dh’arm Chonnacht. Bha fir Uladh uile tinn. Bha, co-dhiù, ach aon duine – Cuchulainn. Aig an àm bha
Cuchulainn dìreach seachd bliadhn’ deug a dh’aois. Agus bha aige ri Ulaidh a dhìon leis fhèin. Ach ’s e a bha gaisgeil. Mharbh e mòran saighdearan.
Mu dheireadh bha cùmhnant ann eadar an dà thaobh. Dh’aontaich Cuchulainn sabaid na aonar an aghaidh gaisgeach sam bith – fhad ’s a dh’fhuiricheadh na
saighdearan Connachtach far an robh iad. Fear às dèidh fear, latha às dèidh latha, rinn Cuchulainn a’ chùis air gach gaisgeach a chuireadh air a bheulaibh.
Ach latha a bha seo, cò nochd mu a choinneamh ach a bhràthair dalta, Ferdiad. Chì sinn gu dè dh’èirich eatarra an ath-sheachdain. Agus chì sinn carson a
dh’ainmich mi Sgàthach agus an t-Eilean Sgitheanach aig toiseach na Litreach.
