An latha eile, bha mi a’ leughadh seann aithris on phàipear-naidheachd ainmeil, Tìm Lunnainn, The Times of London. ’S e pìos naidheachd a bh’ ann à Dùn Èideann. Nochd e sa phàipear anns an Fhaoilleach seachd ceud deug, ochdad ʼs a sia (1786). Carson a thog e m’ aire? Uill, a chionn ʼs gun robh e mu dheidhinn faclair Gàidhlig. Gu mionaideach, bha an naidheachd mu dheidhinn cùis-chùirte anns an robh faclair Gàidhlig aig meadhan connspaid.
Bha am faclair air fhoillseachadh – ann an dà phàirt – sia bliadhna roimhe sin ann an Lunnainn. B’ e fear de na ciad fhaclairean Gàidhlig. ʼS e an tiotal a th’ air Leabhar a h-Aon dheth ‘A Galic and English Dictionary containing all the words in the SCOTCH and IRISH dialects of the CELTIC, that could be collected from the VOICE, and Old Books and MSS’. Tha Galic air a litreachadh ‘G-A-L-I-C.’
B’ e deasaiche an fhaclair an t-Urramach Uilleam Seathach. Mus toir sinn sùil air an fhaclair aige, agus air a’ chonnspaid mu dheidhinn, bheir sinn sùil bheag air an duine fhèin.
ʼS e Arainneach a bh’ ann an Uilleam Seathach. Rugadh e ann an Clachaig ann an sgìre Cill Mhoire ann an ceann a deas an eilein. Bha sin anns a’ bhliadhna seachd ceud deug, ceathrad ʼs a naoi (1749). Mar sin, bha e dìreach beagan is trithead bliadhna a dh’aois nuair a dh’fhoillsich e am faclair.
Fhuair Seathach foghlam ann an Inbhir Àir agus an uair sin ann an Oilthigh Ghlaschu. An dèidh sin, chaidh e a Lunnainn far an robh e ag obair mar oide aig ceannaiche. Bha e am measg buidheann de dhaoin-uaisle aig an robh ùidh ann an litreachas. Am measg buill na buidhne, bha am faclairiche ainmeil, an t-Oll. Somhairle MacIain. Bidh sibh nas eòlaiche air, math dh’fhaodte, mar Dr Samuel Johnson.
Chan e am faclair a’ chiad leabhar a sgrìobh Uilleam Seathach. Dà bhliadhna mus do nochd am faclair, nochd leabhar eile a sgrìobh e – ‘An Analysis of the Galic Language’. A-rithist bha Galic air a litreachadh ‘G-A-L-I-C.’ ʼS e nàdar de ghràmar a th’ anns an leabhar sin.
Chan eil an anailis aige air a’ chànan buileach mar a th’ againn an-diugh. Tha e ag ainmeachadh sia tuisealan, mar eisimpleir. An-diugh, tha sinn ag aithneachadh ceithir. Mar eisimpleir, tha an tuiseal ablatach – the ablative case – aige mar a tha ann an Laidinn. An-diugh, tha sinn a’ cur an tuiseil ablataich an cois an tuiseil thabhartaich. Agus tha e a’ dèanamh sgaradh eadar an tuiseal ainmneach agus an tuiseal cuspaireach no accusative case. An-diugh tha sinn a’ cur na dhà còmhla fo bhratach an tuiseil ainmnich.
Am measg eile, tha clisgearan aige – sin a’ Ghàidhlig air interjections. Mar eisimpleir: Grief: och! och! mo chreach! ‘my ruin!’ mo thruaidh! ‘my misery!’; Derision: mo nàir ort ‘fy on you!’; Fatigue: heich ho! Agus tha eisimpleirean aige de litreachas Gàidhlig. Nam measg, tha eadar-theangachadh gu Gàidhlig dhen dàn ainmeil Messiah le Alexander Pope.
Tha droch chliù aig Somhairle MacIain air a’ Ghàidhealtachd oir sgrìobh e rudan car nimheil mun Ghàidhlig, an dèidh dha turas a ghabhail air a’ Ghàidhealtachd. Ach fhuair Uilleam Seathach taic agus brosnachadh bhon Ollamh MacIain am faclair Gàidhlig aige a tharraing ri chèile. Tuilleadh air an fhaclair – agus air a’ chonnspaid a bha ga chuairteachadh – an-ath-sheachdain.
