Ann an Litir ochd ceud, fichead ʼs a trì (823) bha mi ag innse dhuibh mu uisge-beatha a chaidh a dhèanamh thall-thairis fon ainm ‘Spey Livet’. ʼS e ainm a bh’ ann a chaidh a chruthachadh airson margaidheachd, agus coltas Albannach air. Ach ʼs e an rud a tha iongantach dhomh an uiread de dhiofar sheòrsaichean de dh’uisge-beatha, a bhuineas do dh’Alba, air a bheil ainm rudeigin ‘fuadain’. Tha mi a’ ciallachadh gu bheil iad coltach ri ainm-àite, ach nach eil a leithid de dh’ainm-àite ann.
Thàinig leabhar inntinneach a-mach an-uiridh. Bha e air a sgrìobhadh le Jacob King agus ʼs e an t-ainm a th’ air ‘The A to Z of Whisky Place-Names: Landscape, Language & Invention’. Tha an t-Ollamh King na eòlaiche air ainmean-àite.
Chan eil fhios a’m cia mheud ‘gleann’ no ‘glen’ a th’ air mapa na h-Alba. Ach tha an t-uamhas de sheòrsaichean uisge-beatha no taighean-staile anns a bheil am facal gleann no glen anns an ainm. Chunnt mi ceud, caogad ʼs a dhà dhiubh anns an leabhar!
ʼS e dìreach aonan dhiubh anns a bheil dreach Gàidhlig air an fhacal – Gleann Banbh. Shaoileadh sibh gur e fìor àite a th’ ann. Ach chan e, co-dhiù ann an Alba. ʼS e Banbh a’ Ghàidhlig airson Banff agus tha an t-uisge-beatha seo à Moireibh. Ach ma tha àite ann air a bheil Gleann Banbh, ʼs ann ann an Èirinn a tha e!
Tha Gleann Banbh air a dhèanamh ann an taigh-staile Glenfarclas, taobh Uisge Spè. Agus a bheil Glenfarclas stèidhichte air ainm-àite fìrinneach? Uill, tha – gu ìre. Faisg air an taigh-staile, tha cnoc air a bheil Tomfarclas mar ainm. ʼS e ainm Gàidhlig a th’ ann, ach chan eil e soilleir dè tha farclas a’ ciallachadh.
Thachair cruthachadh-ainmean mar sin iomadach triop. Tha Jacob King a’ gabhail ‘whisky glen’ air a leithid – far am bithear a’ cur an fhacail ‘Glen’ ann an co-cheangal ri eileamaidean eile airson ainm ‘Gàidhealach’ a chruthachadh. Mar eisimpleir, cuideachd taobh Uisge Spè, tha taigh-staile Glenallachie. Buinidh an t-ainm-àite Allachie – bhon Ghàidhlig eileachaidh – don dearbh sgìre, agus chaidh ‘Glen’ a chur ris. Tha na staileadairean air abairt-shuaicheantais a chur an cois an uisge-bheatha seo – ‘Valley of the Rocks’. Anns an dòigh sin, tha iad air a bhith dìleas don Ghàidhlig eileachaidh a tha a’ ciallachadh ‘àite creagach’.
Tha Glen Burgie rudeigin coltach ri sin. Tha àite ann an Siorrachd Narann air a bheil ‘Burgie’ agus chaidh am facal ‘Glen’ a chur ris airson ainm an uisge-bheatha a chruthachadh.
Ge-tà, tha cuid de dh’ainmean uisge-bheatha ann, a chaidh a chruthachadh buileach glan gun a bhith ceangailte ri ainm-àite. ʼS e eisimpleir dhiubh uisge-beatha eile à Moireibh – Glen Broch. Tuigidh sibh dè th’ ann am broch, ged a bhios am facal cuideachd a’ riochdachadh na Gàidhlig bruach ann an ainmean-àite. Shaoileadh daoine gur e àite fìor Albannach a th’ ann an ‘Glen Broch’. Ach tha Jacob King ag innse dhuinn nach eil a leithid de dh’àite ann!
Agus tha Glen Darbach ann – mac na bracha à taobh Uisge Spè. Chan eil àite sam bith ann an Alba air a bheil ‘Darbach’, ged a nochdas e mar ainm aibhne anns a’ Ghearmailt.
Nach eil fìor ainm-àite a’ nochdadh ann an co-cheangal ri uisge-beatha Albannach? Uill, tha, agus bheir sinn sùil air feadhainn an-ath-sheachdain.
