‘Och, a Theàrlaich òig Stiùbhairt, ʼs e do chùis rinn mo lèireadh. Thug thu bhuam gach nì bh’ agam, ann an cogadh nad adhbhar …’ Tha mi cinnteach gum bi feadhainn agaibh ag aithneachadh nam briathran ainmeil sin. Tha iad aig toiseach òrain ris an canar ‘Mo Rùn Geal Òg.’ Bha e air a sgrìobhadh le Cairistìona NicFhearghais mun duine aice, Uilleam Siosalach, a chaidh a mharbhadh aig Blàr Chùil Lodair.
No an robh? Tha cuid air ceist a thogail mu eachdraidh an òrain. An e Cairistìona NicFhearghais a sgrìobh e? Agus an e ‘Uilleam’ a bh’ air an fhear a chaill a bheatha? Tha an cunntas sin stèidhichte air na sgrìobh Iain MacCoinnich anns an leabhar aige ‘Sàr-Obair nam Bàrd Gàidhealach’. Sgrìobh mi mu dheidhinn o chionn fhada ann an Litir tri cheud ʼs a h-ochd-deug (318).
Mar as trice, nuair a tha an t-òran air a ghabhail le seinneadair, tha ceithir no còig rannan ann. Ach, ann an aon dreach dheth, tha aon rann deug ann. Anns an Litir seo, tha mi a’ dol a thoirt sùil air trì rannan anns an òran nach cluinnear ach ainneamh.
Seo an dàrna rann: Cò nis a thogas an claidheamh, Cò nì a’ chathair a lìonadh, ʼs gann gur e a th’ air m’ aire, O nach maireann mo chiadghràdh; Ach ciamar gheibhinn o m’ nàdar, A bhith ag àicheadh nas miann leam, Is mo thogradh cho làidir, Bhith cur an àite mo rìgh mhaith, Mo rùn geal òg.
Anns an rann seo tha a’ bhean ag ràdh gu bheil i coma mun phoilitigs. B’ fheàrr leatha gun robh an duine aice fhathast beò, eadhon ged a bhiodh an rìgh aice marbh.
Anns an treas rann, tha a’ bhana-bhàrd a’ moladh cumadh is coltas an duine aice: Bu tu ʼm fear slinneanach, leathann, Bu chaoile meadhain ʼs bu dealbhaich; Cha b’ e tàillear gun eòlas, Dhèanadh còta math geàrr dhut, no dhèanadh dhut triubhas, Gun bhith cumhang no gann dhut ...
Bha an duine aice slinneanach ‘broad-shouldered’. Bha e leathann. Tha mi cinnteach le sin gu bheil i a’ ciallachadh ‘broad-chested’. Ach bha a mheadhan caol is dealbhach. Airson còta-geàrr a dhèanamh dha, dh’fheumadh an tàillear a bhith gu math comasach.
Anns an òran, tha Cairistìona (mas i a bh’ ann) ag ràdh nach do ghabh i ris an droch naidheachd an toiseach. Bha i a’ feitheamh ris an duine aice aig an taigh. Bha i an dùil ʼs an dòchas gun coisicheadh e a-steach air an doras. Ach cha do choisich.
Seo agaibh an seachdamh rann: Bha mi greis ann am barail, Gum bu mhaireann mo chèile, ʼS gun tigeadh tu dhachaigh, Le aighear ʼs le faoilteachd; Ach tha an t-àm air dol thairis, ʼS chan fhaic mi fear d’ eugais, ʼS gus an cuir iad mi san talamh, Cha dealaich mo ghaol rium, Mo rùn geal òg.
Ge bith cò sgrìobh e, ʼs e òran cumhachdach a th’ ann. Tha e a’ cur nar cuimhne, ged a chithear gaisge ann an cogadh, gur e fulangas agus àmhghar as motha a th’ ann mar dhìleab.
