A bheil leas no gàrradh agaibh? Ma tha, am bi sibh a’ fàs glasraich ann? Bidh mise, co-dhiù, agus tha mi airson innse dhuibh mu lus a chuir mi, airson a’ chiad turais, aig toiseach na bliadhna. Tha e air fàs gu math, agus tha sinn air a bhith ga ithe bhon Chèitean a-mach. A thuilleadh air sin, tha an lus nas motha a-nise na bha e as t-earrach. Nach math sin?!
ʼS e an lus nàdar de chàl ris an can mise, ann an Gàidhlig, ‘càl buan’. Leis an fhìrinn innse, cha chuala mi ʼs cha do leugh ainm an luis ann an Gàidhlig riamh roimhe seo. Ann am Beurla, ʼs e perennial kale a thathar a’ gabhail air. Càl buan, no càl buan-mhaireannach ma tha sibh ag iarraidh a bhith spaideil.
Fhuair mi an lus aig deireadh na bliadhn’ an-uiridh bho charaid dhomh ann an Sasainn. Tha esan fìor dhèidheil air gàirnealaireachd, gu h-àraidh fàs glasraich is mheasan. Dh’fhaighnich e dhìom an robh mi ag iarraidh càl buan fhàs anns an leas agam fhìn. Thuirt mi gun robh, agus thug e dhomh dà phìos bheag de ghas bho aon de na lusan aige fhèin.
Chuir e ann am plastaig iad airson an cumail tais, agus nuair a thàinig mi dhachaigh, chuir mi ann an ùir iad. Thairis air a’ gheamhradh, chuir iad freumhaichean sìos. Nuair a thàinig an t-earrach, nochd duilleagan orra. Taobh a-staigh mìos no dhà, bha iad deiseil airson a chur a-mach don leas. Mar a tha na càil gu lèir, tha iad gu math cruadalach – no hardy mar a chanamaid ann am Beurla.
Bha, agus tha, càl eile a’ fàs agam. ʼS e sin lus ris an canar càl ceairsleach. Ann am Beurla curly kale. Càl ceairsleach. Tha sin glè mhath. Fàsaidh e gu làidir agus faodar na duilleagan a ghearradh às airson ithe tron bhliadhna.
Ach tha an càl buan fada nas àirde, agus nas motha, na ʼn càl-ceairsleach. Ged a ghearras tu duilleagan gu leòr às, thig e air ais gu làidir. Tha an dà lus agam còrr math is meatair a’ dh’àirde a-nise, agus tha mi an dùil gun tig tuilleadh fàis orra fhathast. Cha bhi agam ri buntainn orra sa gheamhradh, a rèir choltais. Seasaidh iad ri geamhradh cruaidh, agus fàsaidh iad às ùr as t-earrach an-ath-bhliadnna. ʼS e sin mo dhòchas co-dhiù!
Tha am facal càl car inntinneach. Tha e dlùth-chàirdeach don Bheurla kale. Ach bidh e a’ seasamh airson cabbage a bharrachd air kale. Chan eil sin cho iongantach oir thàinig cabbage agus kale – na lusan – bhon aon lus o shean. ʼS e Brassica oleracea a chanas luchd-saidheans ris na dhà. ʼS dòcha gu bheil na h-ainmean – kale agus càl – a’ tighinn bhon Laidinn caulis. Tha sin a’ ciallachadh ‘gas’. Tha cauliflower a’ tighinn bhon aon fhreumh. ʼS e a’ Ghàidhlig airson cauliflower – colag. Bidh sibh eòlach air lus eile a bhuineas do Brassica oleracea. ʼS e sin a’ bhuinneag Bhruisealach – no Brussels sprout. ʼS toigh leam buinneagan Bruisealach gu mòr. Ach tha fhios a’m nach bi sibh uile ag aontachadh rium!
