Bheir mi an cunntas agam air Uilleam Uallas gu crìch an-diugh. Air an
aonamh latha deug dhen t-Sultain, dà cheud deug, naochad ʼs a seachd
(1297), nochd Uallas agus a chompanach Anndra Moireach aig Drochaid
Shruighlea, air an taobh tuath dhith. Bha na mìltean shaighdearan cuide
riutha.
Bha armailt tòrr na bu mhotha aig na Sasannaich, ge-tà. Bha iad fo stiùir
Iain Uarainn, Iarla Shurraidh, agus Ùisdean Cresingham, agus bha iad a’
feitheamh gu deas air an drochaid. Cha robh dòigh eile airson saighdearan a
chur tarsainn na h-aibhne ach thar na drochaid, a bha gu math cumhang.
Sheas na h-Albannaich air cnuic, a’ feitheamh ris na Sasannaich. An dèidh
greis, chuir Uarainn dithis shagartan a-null far an robh Uallas. Tha ùghdar
a’ chunntais, Aonghas MacCoinnich, ag innse dhuinn gun robh iad a’
tairgsinn ‘maitheanas dha fhèin ʼs dha a luchd-leanmhainn nan leigeadh iad
sìos an armachd.’ Chuir Uallas na sagartan air ais le teachdaireachd do
Uarainn nach robh e ag iarraidh ach aon rud – blàr a thoirt do na Sasannaich agus saorsa aiseag do
dh’Alba.
Chuir sin fearg air cuid de na h-oifigearan Sasannach. Bha iad airson a
dhol a-null thar na drochaid agus ionnsaigh a thoirt air armailt Uallais,
ged a bha sin cunnartach dhaibh.
Chaidh gnothaichean air adhart gu math dhaibh an toiseach. Sheas na
h-Albannaich far an robh iad. Chaidh marc-shluagh tarsainn na drochaid an
toiseach – na ceudan aca. Bha iad air an leantainn le saighdearan-coise.
Cha tug na h-Albannaich ionnsaigh orra.
Ach cha robh iad dìomhain. Dh’iarr Uallas air buidheann de luchd-sleagha
dhol sìos don abhainn gu sàmhach, socair. Nuair a bha leth de dh’armailt
nan Sasannach air a dhol tarsainn na drochaid, thug Uallas òrdugh don
luchd-sleagha an drochaid a dhùnadh. Chan fhaigheadh an còrr de na
Sasannaich a-null. Thug saighdearan Uallais ionnsaigh bhrùideil air an
fheadhainn a bh’ air a dhol tarsainn na h-aibhne mu-thràth.
Chaidh am marc-shluagh an comhair an cùil. Bha iad a-nise
am measg nan saighdearan-coise aca fhèin, agus bha buaireadh ann. Dh’fheuch
cuid de na ridirean faighinn tarsainn na h-aibhne, ach chaidh am bàthadh.
Bha an armachd aca ro throm airson a bhith a’ snàmh.
Chaidh an latha leis na h-Albannaich. Bhathar ag ràdh, dhen àireamh mhòr de
Shasannaich a chaidh tarsainn na drochaid, nach d’ fhuair às beò, ach
triùir. Bha Cresingham am measg nam marbh.
Bha Iarla Shurraidh a’ coimhead air gnothaichean bho thaobh a deas na
h-aibhne. Thomhais e nach robh iad sàbhailte an sin tuilleadh, agus theich
an armailt Shasannach gu ruige Bearaig air taobh Shasainn dhen chrìch. Cha
b’ e sin a-mhàin, ach theich na saighdearan Sasannach bho na caistealan, a
bh’ air a bhith nan làmhan, ann an ceann a deas na h-Alba.
Lean Uallas orra, le fichead mìle saighdear na chois, thar na crìch. Rinn e
miastadh ann an ceann a tuath Shasainn mus do thill e dhachaigh. Thug e mar
sin a saorsa a dh’Alba, agus chaidh aithneachadh mar riaghladair na
dùthcha. Cha b’ e sin deireadh an sgeòil, ge-tà, oir bha Rìgh Eideard
Shasainn, a bha ri cogadh thall air tìr-mòr na Roinn Eòrpa, gu math
feargach mu na thachair. Ach fàgaidh mi an còrr dhen sgeul gu latha eile.
