An t-seachdain seo tha mi ann an Gàdhaig ann am Bàideanach, ann an ceann a
deas Pàirc Nàiseanta a’ Mhonaidh Ruaidh. Chan eil ach sluagh beag bìodach
a’ fuireach ann an Gàdhaig an-diugh, ach tha dualchas Gàidhlig air leth aig
an sgìre sin. Tha i làn bheanntan a tha briste le uillt is lochan, agus tha
a h-ainm a’ tighinn bhon fhacal Ghàidhlig gàg, a’ ciallachadh
‘eag’ no ‘cleft’. Bha na seann Ghàidheil eòlach air mar ‘Gàdhaig
nam Feadan Fiar’ no ‘Gaick of the crooked streams’.
Cha mhòr gu bheil cànan eile air mapa Ghàdhaig seach a’ Ghàidhlig fhèin.
Ach tha aon ainm-àite annasach ann. Eadar Loch an Dùin, am Meall Odhar Mòr,
am Meallan Buidhe agus Coire na Craoibhe, tha Vinegar Hill. Sin an
t-ainm air an leathad gu sear air mullach a’ Mheallain Bhuidhe. Ciamar a
fhuair ainm Beurla a-steach gu sin?
Uill, gu fortanach, thug an sgoilear Gàidhlig, Alasdair MacBheathain, a
bheachd air a’ ghnothach. Bhuineadh MacBheathain do Bhàideanach. Nam biodh
fios aig duine, bhiodh fios aigesan. Agus sgrìobh e anns an leabhar aige mu
ainmean-àite na Gàidhealtachd gur e ainm an leathaid ann an Gàidhlig A’ Mhìn-choiseachd ‘the easy walking’. ‘The English,’
sgrìobh e, ‘is a fancy name founded on the Gaelic.’ A’
Mhìn-choiseachd – Vinegar...? Uill, chan eil mìneachadh nas fheàrr
na sin agam.
Bha droch chliù aig Gàdhaig am measg muinntir Bhàideanach is Athall. Tha
abairt ann:
ʼS mòr a b’ fheàrr leam a bhith an Druim Uachdair na bhith ann an
Gàdhaig nan creagan gruamach
‘ I’d much rather be in Drumochter than in Gaick of the gloomy crags
’. Nise, faodaidh Druim Uachdair a bhith fuar is gruamach aig amannan
cuideachd! Ach bidh Gàdhaig nas miosa: ʼS mòr a b’ fheàrr leam a bhith an
Druim Uachdair na bhith ann an Gàdhaig nan creagan gruamach.
Bha mallachd ionadail ann cuideachd –Dìol Bhaltair an Gàdhaig ort! Tha sin a’ ciallachadh ‘Walter’s fate in Gaick to you’. Dìol Bhaltair an Gàdhaig ort. ʼS
e fìor dhroch mhallachd a tha sin, oir tha e a’ buntainn ris a’ bhàs
uabhasach a dh’fhuiling Bhaltair Cuimeanach, Triath Bhàideanach, anns an
treas linn deug.
Bha a dhachaigh ann an Ruadhainn, faisg air Ceann a’ Ghiùthsaich. Bha e ag
iarraidh gum biodh rathad ceart air a thogail eadar Bàideanach agus Athall.
Bha e a-muigh a’ coimhead air an t-slighe sa mhonadh deas air Ruadhainn ann
an dà cheud dheug, caogad ʼs a h-ochd (1258).
Air an rathad a-mach, thug Bhaltair òrdugh seachad. Dh’fheumadh a h-uile
boireannach – eadar còig-deug agus trithead bliadhna a’ dh’aois – a bha ag
obrachadh na talmhainn ann an Ruadhainn a bhith dearg-rùisgte.
Anns an àrd-mhonadh sear air Loch an Dùin, tha allt air a bheil Allt a’
Chaoirnich. Tha àite ainmeil an sin air a bheil Leum nam Fiann,
far am biodh daoine a’ leum thar an uillt. Cha robh Bhaltair cho comasach
ris na Fianna, ge-tà. Thuit e far each, ach chaidh a chas an sàs san
stiorap. Feumaidh gun robh geas – no eagal – air an each, agus chaidh e a
Ruadhainn na dheann. Nuair a ràinig e Ruadhainn, cha robh air fhàgail de
Bhaltair ach aon chas – fhathast san stiorap. Nuair a chaidh feadhainn a
choimhead airson a chòrr de a chorp, lorg iad e, agus dà iolaire ga reubadh
às a chèile.
