842: Srath Àrdail (1)
Litir sheachdaineach do luchd-ionnsachaidh le clàr-fuaime, tar-sgrìobhadh is mìneachadh. A weekly letter to Gaelic learners with audio, transcription and explanation.
Tha an litir ag obrachadh leis an fhaclair. Tagh an taba ‘teacsa Gàidhlig’ agus tagh facal sam bith san teacsa agus fosglaidh am faclair ann an taba ùr agus bidh mìneachadh den fhacal ann. The letter is integrated with the dictionary. Select the tab ‘Gaelic text’ and choose any word and the dictionary will open and you will see the English explanation of the Gaelic word.
Srath Àrdail (1)
Bidh mi a’ ruith chùrsaichean co-cheangailte ri nàdar agus dualchas nan Gàidheal ann an àite ann an Siorrachd Pheairt. ’S e Ionad Eòlas-nàdair Cheann Drogain a th’ air an àite mar ainm agus tha e suidhichte ann an Srath Àrdail eadar Baile Chloichridh agus Cill Mhìcheil.
Mus do thòisich mi aig Ceann Drogain, cha b’ aithne dhomh cus mu Shrath Àrdail. Bha mi na b’ eòlaiche air an ath ghleann gu sear – Gleann Sìth. Ach mar a bu mhotha a rinn mi rannsachadh air Srath Àrdail, ’s ann a bu mhotha a thug mi an aire gu robh dualchas làidir Gàidhealach aig an sgìre. ’S iomadh sgeulachd a th’ ann mu a deidhinn agus bu mhath leam tè dhiubh sin aithris dhuibh an-dràsta. Chan eil mi ag ràdh, ge-tà, gu bheil i a’ riochdachadh na fìrinn!
Faisg air Ceann Drogain, tha baile beag ann air a bheil An t-Aonach Dubh mar ainm. Ann an sin, tha clach a tha a’ comharrachadh uaigh aig fear Àrdal a thug ainm don t-Srath. A rèir beul-aithris, chaidh Àrdal a mharbhadh an sin ann an cath an aghaidh feachd de Dhànaich.
Bha triùir bhràithrean ann agus b’ e Àrdal am fear a bu shine dhiubh. Thug na gaisgich seo an ainmean don sgìre a bha iad a’ riaghladh. Agus bha an ainmean co-cheangailte ris an fhacal ‘fuil’.
B’ e ‘Àrd-fhuil’ no ‘noble blood’ am fear a bu shine. Tha sinn eòlach air an-diugh mar Àrdal, agus b’ ann leis-san a bha Srath Àrdail. B’ e an dàrna bràthair ‘Ath-fhuil’ no ‘next blood’ agus bha esan a’ riaghladh ann an Athall. Agus b’ e an treas fear ‘Teth-fhuil’ no ‘hot blood’ aig an robh smachd air Teimhil (no Strath Tummel).
Thug Teth-fhuil ainm do dh’Uisge Teimhil – the River Tummel – anns an dòigh seo. Bha e fhèin is companaich an sàs ann a bhith a’ togail creach air latha fuar geamhraidh. Bha tuil san abhainn agus bha cnapan mòra deighe a’ falbh leis an t-sruth. Bha a chompanaich dhen bheachd gun robh e ro chunnartach a dhol a-null. Ach bha an ceannard cho ‘teth na fhuil’ ’s nach robh e airson èisteachd riutha. Dh’fheuch e ri snàmh a-null. Ach bhuail pìos mòr deighe ann agus chaidh e fodha. Bha e air a bhàthadh anns an abhainn.
Mus d’ fhuair Àrdal bàs, bha ainm eile air Srath Àrdail. B’ e sin Srath Mòr na Muice Brice. Bha muc mhòr fhiadhaich a’ fuireach ann uaireigin. Bha saobhaidh aice aig Sròn na Muice. Agus bha i a’ dèanamh sgrios air an àite.
Ach bha sgrios na bu mhiosa a’ tighinn – na Dànaich. Aig an àm sin, bha tursa – clach mhòr sheasaimh – aig an Aonach Dhubh. Tha i ann fhathast. Bha na h-Albannaich am falach air tulach faisg air an tursa. Bha na Dànaich a’ caismeachd gu tuath anns an t-srath. Nuair a ràinig iad an tursa, thug na h-Albannaich ionnsaigh orra.
Bha cath mòr ann agus chaidh na Dànaich a ruagadh. Lean Àrdal agus fear eile orra ach chaidh iad ro fhaisg. Thionndaidh na Dànaich orra agus mharbh iad Àrdal agus a charaid. Chaidh an dithis a thiodhlacadh faisg air an tursa fo leac mhòr. ’S e Uaigh Àrdail a chanas daoine ris an àite sin an-diugh, ged as e ‘Giant’s Grave’ a chithear air mapaichean an t-Suirbhidh Òrdanais.
Faclan na Litreach: Siorrachd Pheairt: Perthshire; Srath Àrdail: Strathardle; Baile Chloichridh: Pitlochry; Cill Mhìcheil: Kirkmichael; Ceann Drogain: Kindrogan; An t-Aonach Dubh: Enoch Dhu; triùir bhràithrean: three brothers; saobhaidh: den; a’ caismeachd: marching.
Abairtean na Litreach: cha b’ aithne dhomh cus: I didn’t know too much; na b’ eòlaiche air an ath ghleann gu sear – Gleann Sìth: more familiar with the next glen to the east – Glenshee; mar a bu mhotha a rinn mi rannsachadh air X, ’s ann a bu mhotha a thug mi an aire gu robh dualchas làidir Gàidhealach aig an sgìre: the more that I researched X, the more that I noticed that the area has a strong Gaelic heritage; ’s iomadh sgeulachd a th’ ann mu a deidhinn: there are many stories about it [fem]; clach a tha a’ comharrachadh uaigh:a stone that marks a grave; cath an aghaidh feachd de Dhànaich: a battle against a force of Danes; a’ riaghladh ann an Athall:ruling in Atholl; bha tuil san abhainn: there was a flood in the river; bha cnapan mòra deighe a’ falbh leis an t-sruth: big blocks of ice were moving with the current; gun robh e ro chunnartach a dhol a-null: it was too dangerous to cross; ’s nach robh e airson èisteachd riutha: that he didn’t want to listen to them; bhuail pìos mòr deighe ann agus chaidh e fodha:a large block of ice hit him and he went under; bha e air a bhàthadh: he was drowned; Srath Mòr na Muice Brice:the large strath of the speckled pig; clach mhòr sheasaimh: a large standing stone; bha na h-Albannaich am falach air tulach:the Scots were hidden on a hillock; chaidh na Dànaich a ruagadh: the Danes were routed; chaidh an dithis a thiodhlacadh fo leac mhòr: the pair were buried under a large slab.
Puing-chànain na Litreach: the word tursa, now commonly used for a standing stone (rather than clach or carragh ) is an interesting one. As far as I am aware, it doesn’t appear in any but the most recent dictionaries and it is not in the Gaelic of Perthshire if Armstrong’s 1825 dictionary is deemed to be comprehensive. Neither is it in MacBain’s etymological dictionary or in Dwelly. It appears to perhaps be a Lewis word, a loan from Old Norse, and is certainly used in relation to landmarks in western Lewis eg Tursachan Chalanais, the Callanish Stones. Can any of you fill in the blanks?!
Gnàthas-cainnt na Litreach: b’ e Àrdal am fear a bu shine dhiubh: Ardle was the eldest of them.
Download the text of this week's letter as a PDF:Thoir a-nuas Litir mar PDF:
PDF documents are especially suited for printing out. Most computers can open PDF files, but if you have problems viewing them you may need to install reader software such as Tha faidhleachan PDF gu sònraichte math airson clò-bhualadh. Tha e furasta gu leòr do chuid de choimpiutairean faidhleachan PDF fhosgladh, ach ma tha trioblaid agad ‘s dòcha gum biodh e feumail bathar-bog mar Adobe Acrobat Reader. fhaighinn.
Litir do Luchd-ionnsachaidh
This letter corresponds to Tha an Litir seo a’ buntainn ri An Litir Bheag 538
Podcast
BBC offers this litir as a podcast: Visit the programme page for more info and to download or subscribe. Tha am BBC a’ tabhainn seo mar podcast. Tadhail air an duilleag-phrògraim airson barrachd fiosrachaidh no airson podcast fhaighinn