O chionn beagan seachdainean, chunnaic mi film air an robh ‘Colours of the Alphabet’. Bha e mu dheidhinn foghlam sgoile ann an Zambia agus mar a
bhios gu leòr de chloinn a’ faighinn an cuid foghlaim tro chànan nach tuig iad aig an toiseach. Bha mòran de na sgoilearan à dachannan anns an robh Soli ga
bruidhinn. Ach bha dà chànan air an cleachdadh san sgoil – Njyanja agus a’ Bheurla Shasannach.
Thuirt fear de na tidsearan aig an robh Soli mar chànan dachaigh nach robh Soli freagarrach, co-dhiù aig ìre na h-àrd-sgoile, oir cha robh faclan aca
airson leithid ‘fallopian tube’.
Bha mi a’ meòrachadh air suidheachadh na Gàidhlig. A bheil facal againn fhìn airson ‘fallopian tube’? Uill, tha. A bheil e agaibh? Pìob-uighe. Gu litreachail, ‘egg tube’. Pìob-uighe. Tha e a’ dèanamh ciall, nach eil? Gheibhear e an dà chuid anns an Fhaclair
Bheag no anns an t-Seotal – a tha le chèile rim faighinn air an eadar-lìon.
Dè mu dheidhinn ‘oviduct’ ma-thà? Dè a’ Ghàidhlig a th’ air sin? Uill, an aon rud – pìob-uighe. Canaidh sinn ‘fallopian tube’
airson oviduct ann am mamailean.
Tha pìob a’ nochdadh ann am pàirtean eile dhen bhodhaig. Mar eisimpleir – a’ phìob-sgòrnain – sin a’ Ghàidhlig air trachea no windpipe. Pìob-sgòrnain. Pìob-dheas – ‘the right bronchus’. Agus a’ phìob-chlì – the left bronchus.
Bidh dotairean is nursaichean a’ cur pìob-fhuail gu feum. Tha fual a’ ciallachadh ‘urine’. Tha pìob-fhuail a’ ciallachadh ‘catheter’.
Bha MacIlleBhàin dhen bheachd gun tàinig am facal pìob bhon Laidinn. Tha e a’ coimhead coltach gun robh e co-cheangailte ri fuaim a dhèanadh
ionnsramaid-chiùil. Mar sin, tha e nàdarrach ‘pìob’ a ghabhail air ionnsramaid, leithid pìob-mhòr nan Gàidheal – the great Highland pipes. Bidh
sibh mothachail gu bheil e singilte – agus boireanta – ann an Gàidhlig. A’ phìob-mhòr.
Tha a’ phìob-bheag ann cuideachd – the small pipes. Tha diofar sheòrsaichean dhiubh ann. Agus ʼs fhìor thoigh leam a’ phìob-uilinn aig na h-Èireannaich. Sin na ‘elbow pipes’ no ‘uil(l)eann pipes’. Tha a’ mhala air a chur a dh’at le gluasad na
h-uilinn agus ʼs e sin as coireach ri a h-ainm.
Ciamar a chanas sinn ri cuideigin ann an Gàidhlig, ‘Do you play the bagpipes?’ Dh’fhaodadh tu a ràdh: Am bi thu a’ cluich na pìoba? Ach, leis an
fhìrinn innse, bhiodh sin car mì-nàdarrach. Tha e nas nàdarraiche a ràdh, ‘Am bi thu a’ seinn na pìoba?’ Seadh, tha seinn a’ ciallachadh ‘play an instrument’. Anns an t-seann Ghàidhlig, b’ e sin prìomh chiall an fhacail. Ann an Gàidhlig na h-Èireann, cleachdaidh iad seinn
anns an dòigh sin fhathast.
Cleachdaidh, is sinne ann an Alba fhathast. Bha mi ag èisteachd ri fear an latha eile a’ bruidhinn mu chuideigin a bha ‘a’ seinn na fìdhle’. Agus seo
agaibh seanfhacal mu ‘seinn’ agus ‘pìob’: Bheireadh tu cho fada a’ gleusadh do phìob ʼs a bheireadh fear eile a’ seinn port ‘you’d take as long to tune your pipe as another man would to play a tune’. Tha e a’ seasamh airson ‘you’re nothing but hot air – all talk and no action’. Bheireadh tu cho fada a’ gleusadh do phìob ʼs a bheireadh fear eile a’ seinn port.
