Anns an t-seann aimsir bha na Gàidheil gu math measail air dathan dearga. Bhiodh marsantan-paca a’ siubhal bho bhaile gu baile, a’ reic dathan dearga,
leithid càrnaid is màdar. Ach cha robh mòran airgid aig daoine. Bhiodh iad a’ feuchainn ri rudan a lorg anns an dùthaich aca fhèin às am faigheadh iad an
dath dearg – no ruadh.
Ann an Uibhist bha lus aca a bha cumanta gu leòr air a’ mhachair no air bruthaichean tiorama gainmhich. Gheibhear e ann fhathast. Tha coltas snog air an
lus. Tha duilleagan beaga mìne air, agus flùraichean beaga buidhe. Ach ’s iad na freumhaichean a bu mhotha a bha a’ tarraing dhaoine. Oir gheibhte dath
dearg no ruadh às. Leis a sin, ’s e Rù no Rù Mhoire a chanas muinntir Uibhist ris an lus. Tha ainmean eile air ann an sgìrean eile, leithid Lus an Leasaich ‘the rennet plant’ oir bidh e a’ binndeachadh bainne cuideachd.
Ann an Uibhist is Beinn a’ Bhaoghla, bhathar a’ buain cus dhen lus seo. Agus bha mòran de ghainmheach thioram nam bruthaichean air a siabadh air falbh leis
a’ ghaoith. Bha e a’ dèanamh cron air an àrainneachd. Dh’fheuch na h-uachdarain – agus na maoir aca – ri stad a chur air a leithid. Mar sin, bhiodh
boireannaich a’ falbh a-mach air an oidhche, a bhuain an rù anns an dorchadas.
Bha tuathanach ann am Beinn a’ Bhaoghla ris an abradh iad ‘Calum Sagart’. Bhuineadh e do Chloinn ’ic Carmaig. Bha e na dhuine cho modhail ’s a gheibhte anns an dùthaich gu lèir. Ach b’ ann aigesan a bha a’ bhean a bu mhiosa ann an Uibhist. ’S e baobh a bh’ innte.
Bha nighean aig Calum ’s a bhean. Bha i ag iarraidh dath dearg a chur na cuid aodaich agus chuir i roimhpe rù a bhuain air a’ mhachair. Bhiodh e ro
chunnartach dhi tron latha oir chitheadh maor i. Mar sin, chuir i roimhpe falbh a-mach an dèidh meadhan-oidhche Oidhche Dhòmhnaich.
Bha a màthair anabarrach fada an aghaidh dhi a dhol a bhuain an rù. Ach cha tug an nighean cluas dhi. Bha i rag na dòigh fhèin. Dh’fhalbhadh i ged a rachadh a’ mhuir h-ear thar a’ mhuir h-iar. Nuair a bha an nighean a’ dol a-mach air an doras, thuirt a màthair, ‘Tha thu a’ falbh
le mollachd do mhàthar air do cheann.’ Thuirt i nach tilleadh a nighean don taigh, agus i beò.
Mar a thuirt, ’s ann a thachair. Cha d’ fhuaras beò no marbh nighean Chaluim Shagairt riamh, aon chuid air muir no air tìr. Nuair nach do nochd i aig an
taigh, chaidh a coimhearsnaich a-mach ga h-iarraidh. Fhuair iad lorg air buill-aodaich aice air a’ mhachair far an robh i a’ buain an rù. Ach cha d’ fhuair
iad lorg air a corp.
An ceann beagan ùine an dèidh dha seo tachairt, chunnacas an solas ris an abrar An Teine Mòr. Bha cuid ga shamhlachadh ri teine ann an cliabh.
Agus bha feadhainn a’ creidsinn gur ann an com nighean Chaluim Shagairt a bha an teine. Bha na daoine dhen bheachd gur e a bh’ ann ach a taibhs a bhiodh a’
siubhal air an talamh gun fhois gu latha a’ bhreitheanais. Agus bha gràin an uilc aig muinntir an àite air màthair na h-ìghne bho sin a-mach.
