Anns an dùthaich dhan do bhuin mo shinnsirean – Comraich Ma-Ruibhe ann an Ros an Iar – tha uamh faisg air a’ chladach ris an canar Uamh na h-Armachd. Tha i faisg air Salachar, gu tuath air Sannd, ma tha sibh eòlach air a’ chosta gu tuath air Clachan Ma-Ruibhe.
Tha ainm na h-uamha – Uamh na h-Armachd – a’ ciallachadh ‘the cave of the armaments’. An robh armachd air a stòradh innte uaireigin? Tha
smuain ann, ge-tà, gun do chlàir an Suirbhidh Òrdanais an t-ainm le mearachd, agus gur e Uamh an Ar-a-mach ‘the cave of the rebellion’ a
bu chòir a bhith oirre.
Dè an t-ar-a-mach a bhiodh ann, ma-thà? Dè ach fear nan Seumasach anns an ochdamh linn deug. Air a’ cheathramh latha deug dhen Iuchar, seachd ceud deug,
ceathrad ’s a sia (1746), fhuair an riaghaltas fios gun robh saighdearan a’ Phrionnsa am falach ann an uamh air a’ Chomraich. Bha HMS Furnace ann an Geàrr
Loch, agus chuireadh bàtaichean beaga a-mach le seòladairean is saighdearan annta. Cha deach na daoine a lorg ach fhuaireadh lorg air deich-ràmhach.
Dà latha roimhe sin, bha tachartas eachdraidheil air a bhith ann air bòrd HMS Furnace, agus i air acair far cladach na Comraich. ’S ann air an latha sin a
dh’inns Fionnghal NicDhòmhnaill do na h-ùghdarrasan mar a chuidich i Teàrlach Òg Stiùbhart ann a bhith a’ faighinn air falbh bho na h-Eileanan Siar ann an
riochd a tè-fhrithealaidh Èireannaich, Betty Burke.
’S e an Seanalair Iain Caimbeul, am fear a bha os cionn an rannsachaidh airson Theàrlaich Òig, a cheasnaich Fionnghal. Bha sin na fàbhar oir bha esan air a
ràdh gu feumte dèiligeadh rithe le meas is modh. Dh’inns i an stòiridh dha mu mar a thèich am Prionnsa na cuideachd gu ruige an t-Eilean Sgitheanach, agus
mar a chumadh am falach e bho shaighdearan an riaghaltais.
Mas ann le meas is modh a chaidh dèiligeadh ri Fionnghal, cha robh sin fìor mun a h-uile prìosanach Seumasach a chaidh air bòrd HMS Furnace. B’ e an
Caiptean Iain Fearghasdan à Inbhir Uaraidh a bha na sgiobair air an t-soitheach, agus bha e ainmeil airson a bhith an-iochdmhor.
Rinn oifigear Seumasach, Felix O’ Neill, iomradh air Fearghasdan. Beagan làithean mus robh Fionnghal NicDhòmhnaill an grèim aige, dh’òrdaich Fearghasdan
gum biodh O’ Neill air a chur air racais agus gum biodh e air a chuipeadh – airson faighinn a-mach cà’ robh am Prionnsa. Bha am peanas an
impis tòiseachadh nuair a tharraing ceannard nan saighdearan air bòrd – an Lieutenant McGaghan – a chlaidheamh. Thuirt e ris a’ chaiptean gum b’ fheàrr
leis gum faigheadh e fhèin bàs seach gum biodh a leithid air a dèanamh air oifigear.
Ach bha cothroman eile aig Fearghasdan fiosrachadh fhaighinn le ciùrradh. Chleachd e inneal uabhasach a lorgadh ann an Taigh Bhàrrasdail ann an Cnòideart.
Bhiodh MacDhòmhnaill Bhàrrasdail ga chleachdadh airson ’s gun aidicheadh daoine gun robh iad ciontach de rudeigin air choreigin. ’S e ‘Barisdale’ a chanadh
daoine ris an inneal ann am Beurla. Bhiodh duine air a ghlasadh ann, gun chomas gluasaid, le bior iarainn a’ stobadh a-steach air amhaich. Bhiodh e ag
aideachadh ri casaid sam bith.
An fheadhainn a thèich à Uamh na h-Armachd air a’ Chomraich, tha mi an dòchas nach do choinnich iad riamh ris a’ Chaiptean Fearghasdan no ris a’
Bharisdale.
