Bha mi ag innse dhuibh mun Sgitheanach, Cè Tormod Dòmhnallach, a dh’fhoillsich an leabhar Puirt-a-Beul ann an naoi ceud deug ’s a h-aon (1901).
Ann an ath-fhoillseachadh dhen leabhar a nochd am-bliadhna, thug an deasaiche, Uilleam Lamb, sùil air tùs na doigh-sheinn sin. Tha a chunntas gu math
inntinneach.
Tha Lamb ag ràdh nach eil e coltach gu tàinig puirt-à-beul gu bith a chionn ’s gun robh casg air seinn na pìob-mhòir an cois Achd an Toirmisg ann an seachd
ceud deug, ceathrad ’s a seachd (1747). Ged a bha an achd a’ cur stad air daoine bho bhith a’ cur orra dad co-cheangailte ri èideadh nan Gàidheal, tha e
coltach nach robh cus bacaidh air seinn na pìoba fhèin.
Tha beachd-smuain eile air a bhith ann mu thùs phort-à-beul. ’S e sin gun robh luchd nan ionnsramaidean a’ gleidheadh nam port aca le bhith gan seinn leis
a’ ghuth. Bha sin a chionn ’s gun deach casg a chur air cluich fhìdhlean is ionnsramaidean eile le muinntir nan Eaglaisean ann am meadhan an naoidheamh
linn deug. Ach tha duilgheadas an cois sin – tha grunn chunntasan ann de phuirt-à-beul roimhe sin.
Chaidh port-à-beul a chruinneachadh ann an Hiort timcheall air seachd ceud deug is seachdad (1770). Bha na Hiortaich air leth measail air danns. Cha robh
ach aon ionnsramaid aca – an tromb. Gu tric, ’s e puirt-à-beul a bhiodh aca airson danns. Rinn Boswell is MacIain dannsa-ruidhle air mullach Dùn Cana ann
an Ratharsair ann an seachd ceud deug, seachdad ’s a trì (1773). Bha sin deicheadan ro dhùsgadh anns an Eaglais anns an naoidheamh linn deug. Bha
puirt-à-beul gu cinnteach a’ dol anns an ochdamh linn deug.
’S ann an ochd ceud deug is còig-deug (1815) a chaidh an abairt port-à-beul a chur an clò airson a’ chiad turais. Bha fear
Alasdair Caimbeul a’ sgrìobhadh mu dheidhinn daoine a’ dannsa agus a’ seinn, an dà chuid aig an aon àm, ann an Loch nam Madadh ann an Uibhist a Tuath.
Ciamar as urrainn dhut a bhith a’ dannsadh agus a’ seinn aig an aon àm? Tha an Caimbeulach ag ràdh gun robh na boireannaich agus na fireannaich a’ seinn mu
seach. “The men and women sing a bar of the tune alternately by which they preserve the respiration free,” sgrìobh e, “and at the same time preserve the
accent and rhythms quite accurately.”
Tha Lamb a’ dèanamh iomradh air cunntas a dh’fhaodadh fianais airson puirt-à-beul a thoirt air ais don t-siathamh linn deug. Tha i a’
nochdadh ann an còig ceud deug, naochad ’s a trì (1593), nuair a bha na h-ùghdarrasan a’ dìteadh cuid de bhoireannaich, agus iad ag ràdh gur e
bana-bhuidsich a bh’ annta. Dh’aidich triùir bhoireannach à Eilginn gun robh iad a’ seinn òran-dannsaidh de sheòrsa a bha “deamhnaidh”.
Bhuineadh an t-òran do sheòrsa ris an cainte gillatrype. Tha beachd ann gun tàinig am facal gillatrype às a’ Ghàidhlig gille a’ truimb – ’s e sin port a bhiodh a’ leantainn dòigh-sheinn an truimb. Bha na Hiortaich a’ cleachdadh na dà chuid – an tromb agus an guth –
airson ceòl-dannsaidh. Agus tha cunntas na cùirte ag ràdh gum b’ e “foull hieland sang” a bh’ anns an òran; thathar an dùil, mar sin, gur ann an
Gàidhlig a bha e.
