“I was informed by an eminent medical gentleman at Inverness that cancers are very common in this country, particularly among the labouring class of
people, which he attributes to their manner of living...”
Nochd na faclan sin ann an clò anns a’ bhliadhna ochd ceud deug (1800) anns an leabhar le Tòmas Garnett Observations on a Tour Through the Highlands and Part of the Western Isles of Scotland. Chaidh Garnett air chuairt air a’ Ghàidhealtachd as
t-samhradh dà bhliadhna roimhe sin. Mar lighiche agus neach-saidheans, bha ùidh mhòr aige ann an ceistean slàinte.
Air an rathad gu deas, ràinig iad bruchlag ghrànda, air an robh Freeburn Inn. Bha na h-uinneagan briste ann agus cha robh an t-àite a’ coimhead
math idir. Ach tha Garnett ag ràdh gun robh am biadh mòran na b’ fheàrr na bha iad an dùil. Bha iad faisg air Tom Aitinn, far a bheil Allt na Frìthe a’
coinneachadh ri Uisge Èireann. ’S e Free Burn an dreach Beurla air Allt na Frìthe. ’S ann às an allt sin a gheibhear an t-uisge an-diugh airson an
taigh-staile.
An ath latha, chaidh iad eadar Tom Aitinn agus an Aghaidh Mhòr. Tha Garnett a’ dèanamh tuairisgeul èibhinn mun mhì-thuigse a dh’èirich eadar e fhèin ’s a chompanach, Mr Watts, agus muinntir na sgìre. Seo na sgrìobh e, air eadar-theangachadh gu
Gàidhlig:
Bha a’ chuid mhòr dhen latha seo, feumar aideachadh, rudeigin sgìtheil, ach bha i air a beothachadh leis na clachan-mìle air an rathad … a thug
fiosrachadh na bu dòigheile dhuinn na tuaireaman an luchd-dùthcha ris an do thachair sinn gu tric. Thachair e gu minig, nuair a dh’fhaighnich sinn de
chuideigin dè cho fada ’s a bha e don ath [àite]; nan robh Beurla sam bith aca, às dèidh dhaibh meòrachadh air a’ chùis, chanadh iad rinn ’s dòcha sia
mìle. Às dèidh dhuinn mìle no dhà a bharrachd a mharcachd, nan cuireamaid an aon cheist air neach eile, chanadh esan sia no ’s dòcha seachd mìle. Mar
sin, grunn tursan, mar a bu mhotha a dhlùthaich sinn ri ar ceann-uidhe, ’s ann a b’ fhaide a bha sinn, a rèir nan cunntasan sin, bhuaithe.
Leis a’ bheachd gun dèanadh e cùisean na b’ fhasa ann a bhith a’ conaltradh leis na Gàidheil, bha Mgr Watts, mus do thòisich ar turas, air beagan
Gàidhlig ionnsachadh; ach, an àite a bhith feumail, chuir am beagan dhen chànan a bh’ aig mo charaid troimh-a-chèile sinn, oir ged a b’ urrainn dha
ceistean riatanach a chur, cha mhòr gum b’ urrainn dha am freagairtean a thuigsinn; agus cho luath ’s a chuala iad e a’ bruidhinn ann an Gàidhlig, cha
mhòr gum b’ urrainn dhuinn toirt air gin de na daoine ris an do thachair sinn Beurla sam bith a labhairt rinn.
Agus an co-dhùnadh aig Garnett? – … we literally experienced the truth of the adage, “a little learning is a dangerous thing”!
Ach cha robh Garnett gu tur an aghaidh na Gàidhlig. Sgrìobh e “[that Gaelic has] a particularly expressive energy.” Sin thu, a bhalaich.
Mu dheireadh, seo ceist dhuibh. Còrr is dà cheud bliadhna mus deach ìomhaigh de Dhòmhnall Mac an Deòir a thogail aig ceann shuas Sràid Bhochanain ann an
Glaschu, cha mhòr nach deach carragh-cuimhne a chur suas do chuideigin eile anns an dearbh àite. Cò bh’ ann? Innsidh mi dhuibh an-ath-sheachdain.
