Tha mi gu mòr an comain Iain MhicIlleathain, ged nach b’ aithne dhomh e, is ged nach robh e càirdeach dhomh. Tha mi na chomain a chionn ’s gun do sgrìobh e
mu dheidhinn a’ bhaile agam fhìn – Inbhir Nis. Uill ’s dòcha nach eil sin buileach ceart, oir ’s e fear eile a sgrìobh an leabhar aige, ach ’s e guth Iain
fhèin a tha a’ nochdadh air na duilleagan.
Tha e aithnichte do mhuinntir Inbhir Nis mar “Naochadair Chlach na Cùdainn” oir ’s e ainm an leabhair aige Reminiscences of a Clachnacuddin Nonagenarian. Chaidh an leabhar a chur ri chèile ann an ochd ceud deug, ceathrad ’s a dhà (1842) nuair a bha
MacIlleathain naochad ’s a sia bliadhna a dh’aois, agus tha e a’ toirt dealbh dhuinn de dh’Inbhir Nis nuair a bha e mòran na bu lugha, agus mòran na bu
Ghaidhealaiche, na tha e an-diugh.
Dhuibhse nach eil eòlach air Inbhir Nis, ’s e a th’ ann an Clach na Cùdainn ach clach a tha suidhichte ri taobh Talla a’ Bhaile. Fhuair i a h-ainm leis gum
biodh boireannaich a’ cur an cuid chùdainnean air a’ chloich nuair a bha iad air an rathad a dh’ionnsaigh na h-aibhne airson aodach a nighe. Agus tha mi
cinnteach gun stadadh iad aig a’ chloich air an rathad dhachaigh cuideachd.
’S ann aig Clach na Cùdainn a chluinneadh iad naidheachdan a’ bhaile. Is tha an “Naochadair” ag innse dhuinn gum biodh gillean is nigheanan Inbhir Nis a’
suiridhe anns a’ cheàrnaidh sin cuideachd. Nuair a bha iad taobh a-muigh a’ bhaile aca, bhiodh muinntir Inbhir Nis a’ bruidhinn orra fhèin mar mhuinntir
Chlach na Cùdainn, no “Clachnacuddin Lads and Lasses”.
Rugadh Iain MacIlleathain pìos beag a-mach à Inbhir Nis ann an Cnoc Mhoire air an t-seachdamh là dhen Fhaoilleach, seachd ceud deug, ceathrad ’s a sia
(1746) – trì mìosan ro Bhlàr Chùil Lodair. Chaochail athair nuair a bha Iain òg, agus ’s e sheanair a thog an gille. Bha cuimhne mhath aig Iain agus, a
bharrachd air sin, chuala e mòran naidheachdan aig a sheanair agus, mar sin, bha fiosrachadh aige mu dheidhinn rudan a thachair aig deireadh an t-seachdamh
linn deug.
Anns na litrichean romhainn, bu mhath leam naidheachd no dhà innse dhuibh a nochdas anns an leabhar aige. Ach an-dràsta, bheir mi sùil aithghearr air
tuairisgeul a rinn fear eile de MhacIlleathain fhèin. B’ esan Iain Friseal agus anns an leabhar aige Reminiscences of Inverness, tha e a’ dèanamh
tuairisgeul de MhacIlleathain, agus e na bhodach de chòrr is naochad bliadhna a dh’aois.
Seo an t-aodach a bh’ air: bonaid ghorm, còta geàrr, briogais ghorm, stocainnean dubha, agus brògan is bucaill. ’S dòcha gun do rinn e fhèin cuid dhen
aodach aige, oir bha e na thàillear fad a bheatha. Thachair Iain Friseal ris nuair a bha e air rathad a dh’ionnsaigh na h-aibhne còmhla ri ogha. “Ciamar a
tha sibh an-diugh, a Mhaighstir MhicIlleathain?” thuirt am Frisealach ris. “Aig m’ aois,” fhreagair am bodach, “chan eil adhbhar agam a bhith a’ gearan.”
Bhruidhinn iad airson greis mu chuimhne air a’ bhaile. “Chan eil ach aon bhùth a b’ aithne dhomh nuair a bha mi òg fhathast ann am bith,” thuirt e, “ ..
bha am baile gu math eadar-dhealaichte an uair sin … Cha robh ceanglaichean ann leis a’ cheann a deas mar a th’ aca an-diugh len coidsichean is mar sin air
adhart. ’Eil fhios agad, bha mi còrr is seasgad bliadhna a dh’aois mus do thòisich a’ chiad choidse air ruith eadar seo agus Peairt.” Saoil dè chanadh Iain
MacIlleathain nam faiceadh e Inbhir Nis mar a tha e an-diugh?!
