Bha mi ag innse dhuibh mun choinneimh ann an Inbhir Nis eadar Raibeart am
Brusach, Rìgh na h-Alba, agus riochdairean Nirribhidh. Bha sin ann an trì
cheud deug is dhà-dheug (1312). Bha an Rìgh ann airson an t-aonta eadar an
dà dhùthaich – Co-chòrdadh Pheairt – a dhaingneachadh.
Mar a bha mi a’ mìneachadh
, fon aonta, bha aig Alba ri sùim co-ionann ri ceud marg a chur gu
Nirribhidh gach bliadhna airson na dùthchannan Lochlannach ann an Alba a
thoirt seachad. Bhiodh an t-airgead air a phàigheadh air Fèill Eòin ann an
Eaglais an Naoimh Mhànais ann am Baile na h-Eaglaise ann an Arcaibh. Ach dè
thachair don aonta? Am bi Alba fhathast a’ cur sùim gu
Nirribhidh gach bliadhna? Agus dè luach a th’ ann an ceud marg an-diugh
co-dhiù?!
A rèir choltais, cha robh na h-Albannaich uabhasach dìcheallach ann a bhith
a’ toirt an airgid seachad. Bha fiachan orra. Mu dheireadh thall, chaidh a
chur às don dìoladh ann an ceithir cheud deug, seasgad ’s a naoi (1469),
nuair a phòs a’ bhana-phrionnsa Dànach òg – Màiread – Rìgh Seumas III na
h-Alba. Trì bliadhna an dèidh sin, cha robh Rìgh na Danmhairg air an
tochradh a phàigheadh do Sheumas airson a’ phòsaidh. Aig an àm sin, thàinig
Arcaibh is Sealtainn fo smachd na h-Alba an àite an tochraidh.
Fhuair mi a-mach mun choinneimh eadar am Brusach agus riochdairean
Nirribhidh mar phàirt de rannsachadh a bha mi a’ dèanamh air Inbhir Nis
agus na sgìrean mun chuairt air a’ bhaile. Am measg sin, tha Peitidh agus
Àird nan Saor – sgìre gu sear air Inbhir Nis.
Mu mheadhan an naoidheamh linn deug, bha a’ Bheurla a’ faighinn
làmh-an-uachdair ann am baile Àird nan Saor, no Baile nan Caimbeulach, mar
a bh’ air aig an àm. Ach, anns na bailtean beaga far an robh daoine ri
obair-fearainn no iasgach, ’s e Gàidhlig a bh’ aca fhathast.
Mar sin, cha bhi e na iongnadh dhuibh gun robh cleachdaidhean is cultar
Gàidhealach aca. Am measg sin, bha gun robh feadhainn a’ creidsinn anns na
sìthichean. Pìos beag a-mach à Àird nan Saor, tha tom beag ris an canar Tom
Eanraig. Tha e air na mapaichean fhathast. Bha daoine dhen bheachd gur e
àite a bh’ ann far am biodh na sìthichean a’ tighinn cruinn còmhla aig
amannan, gu h-àraidh air an oidhche fo sholas na gealaich.
Timcheall air a’ bhliadhna seachd ceud deug is trithead (1730), bha fear
air an robh Rothach mar ainm a’ fuireach anns an sgìre. Bha leanabh aige a
bha lag is neo-chomasach. An àite a bhith a’ gabhail ris gur e dìreach
droch shlàinte no tinneas a bha a’ bualadh air an leanabh, bha ar caraid
deimhinne gur e tàcharan a bh’ ann. B’ e sin leanabh a dh’fhàg na
sìthichean an àite an naoidhein aige fhèin.
Co-dhiù, tha mi an dùil gur e Eanraig a bh’ air an leanabh mar ainm – mura
b’ e Eanraig a bh’ air athair. Bha Mgr Rothach a’ creidsinn, nam fàgadh e
an leanabh air a’ chnoc ud thairis air an oidhche, gum biodh an leanabh
ceart ann na àite sa mhadainn. Dh’fhàg e an leanabh air an tom agus chaidh
e dhachaigh. Ach, nuair a thill e sa mhadainn, bha an leanabh bochd marbh.
Agus sin agaibh mo sgeul, fìrinneach no breugach ’s ged a tha e.
