An cuala sibh riamh mu Chath Ghlinn Freòin? Tha Gleann Freòin – Glen Fruin
– siar air ceann a deas Loch Laomainn. Thachair an cath anns a’ bhliadhna
sia ceud deug ʼs a trì (1603). Thug e buaidh mhòr air Clann Ghriogair. Tha
mi airson innse dhuibh mu dheidhinn.
Bha banntrach a bha seo a’ fuireach ann an Gleann Sratha faisg air Clachan
an Dìseirt – no Dail Mhàilidh mar a chanas mòran an-diugh. ʼS e
ban-Ghriogarach a bh’ innte. Bha dithis mhac aice. Bha iad nan giullain òga
ach bha iad tapaidh. Bha iad a’ ceannach bathar anns na bailtean Gallta
agus ga reic air a’ Ghàidhealtachd.
Turas a bha seo, chaidh iad a Dhùn Bhreatann a cheannach bathar. Nuair a
bha iad air an rathad dhachaigh thàinig cur is cathadh orra. Ràinig iad
Lus. Bhiodh e do-dhèante leantainn orra dhachaigh oir bha an sneachd ro
throm. Mar sin, roghnaich iad a dhol tarsainn Loch Laomainn airson a bhith
am measg am muinntir fhèin – Griogaraich – a bha pailt air taobh sear an
locha.
Ge-tà, bha coltas stoirmeil air an aimsir, agus cha robh aon duine deònach
an toirt a-null. Dh’fhaighnich cuid ann an Lus dhiubh, ‘ Cò an cinneadh dham buin sibh?’ Cha robh fios aig na
gillean gun robh gamhlas aig muinntir Luis ris na
Griogaraich. Agus dh’aidich iad gur e Griogaraich a bh’ annta. An uair sin,
chan fhaigheadh iad biadh no àite-fuirich. Lean iad orra gu baile beag eile
tuath air Lus, ris an canar a’ Chaolag.
Bha aiseag an sin, ach dhiùlt luchd an aiseig na Griogaraich a thoirt
tarsainn an locha. Agus, a-rithist, cha d’ fhuair na balaich àite-fuirich
no biadh. Bha iad ann an suidheachadh doirbh, le sneachd air an talamh. Mu
dheireadh, ann an dorchadas na h-oidhche, ràinig iad taigh-ghobhar far an
robh fiodh tioram. Thog iad teine. Agus bhris iad crann-treabhaidh airson
cur air an teine.
Bha an t-acras cho mòr air an dithis, agus iad gun bhiadh, ʼs gun do mharbh
iad molt dubh aig an robh earball geal. Ròist iad earrann dhen fheòil agus
dh’ith iad i.
Leis gur e Griogaraich a bh’ annta, bha feadhainn air a bhith a’ cumail
sùil orra. Chunnaic iad mar a bhris na gillean an crann-treabhaidh agus mar
a mharbh iad am molt. Chaidh fios a chur air ais don cheann-cinnidh, Sir
Umfra Mac a’ Chombaich. Thàinig gràisg goirid ron chamhanaich agus chuir
iad na gillean fo ghlas.
Thàinig latha a’ chrochaidh agus bha sluagh aig Tom na Croiche deas air
Lus. Nochd gràisg mhòr de Chlann ʼic Ghriogair cuideachd. Chaidh na gillean
a chur air craobh-ghiuthais le ròpan timcheall an amhaichean. Chaidh
rudeigin ceàrr, ge-tà. Thuit an dithis Ghriogarach don làr, agus iad
fhathast beò.
Dh’èigh fear de na Griogaraich a bha a’ coimhead a’ ghnothaich gum bu chòir
do na prìosanaich a bhith air an leigeil mu sgaoil. B’ e sin an cleachdadh
aig an àm – nam biodh rudeigin a’ dol ceàrr gum faigheadh am prìosanach a
shaorsa.
Ach chuir Sir Umfra Mac a’ Chombaich a dhaoine fhèin eadar na Griogaraich
agus a’ chroich. Chuir iad na ròpan suas a-rithist, agus chaidh an dithis
mharsantach a chrochadh gus an robh iad marbh.
Bha sin dona gu leòr, ach dh’fhàs cùisean na bu mhiosa buileach, mar a chì
sinn an-ath-sheachdain.
