Bha mi ag innse dhuibh mu Dhùghall MacIlleMhìcheil à Lios Mòr a bha ainmeil
ann an saoghal nan lus-eòlaichean anns an naoidheamh linn deug. Ann an ochd
ceud deug ʼs a deich (1810), bha MacIlleMhìcheil na shaighdear an sàs ann
an iomairt armaichte aig Breatainn airson Mauritius a ghabhail thairis bho
na Frangaich. Nuair a ràinig long MhicIlleMhìcheil Mauritius – no Eilean na
Frainge mar a bh’ oirre aig an àm – bha cabhlach Breatannach ann mu-thràth.
Bha iadsan air seòladh bho na h-Innseachan.
Nuair a ràinig e am prìomh bhaile, Port Louis, chunnaic Dùghall brataich
gheala an-àirde. Bha na Frangaich air gèilleadh. Ach rinn iad sin air cumha
gun gleidheadh iad lagh na Frainge agus an cànan aca. Bha rèisimeid
Dhùghaill – na 72nd Highlanders – air a suidheachadh ann
fad mhìosan. Ghabh Dùghall brath air a’ chothrom airson sùil gheur a thoirt
air dualchas nàdarrach an eilein.
Trì bliadhna an dèidh sin, ghabh MacIlleMhìcheil fòrladh
airson a dhol gu Eilean Bourbon no mar a chanas iad ris an-diugh Réunion.
Sgrìobh e tòrr mu dheidhinn nàdar an sin cuideachd. Tha aithris ann gun
robh e anns a’ chabhlach Bhreatannach a sheòl gu ruige Tristan da Cunha
airson na h-eileanan iomallach sin a ghabhail thairis às leth Bhreatainn.
Bha na Breatannaich airson dèanamh cinnteach nach biodh Frangaich a’
cleachdadh Tristan da Cunha ann an oidhirp gus Napoleon Bonaparte a
shaoradh bhon phrìosan ann an St Helena. Dh’fhoillsich Dùghall leabhar mu
dheidhinn Tristan da Cunha:
Some Account of the Island of Tristan da Cunha and of its Natural
Productions.
Ann an ochd ceud deug is ochd-deug (1818), dh’fhàg e an t-arm agus thill e
a dh’Alba. Chaidh e a dh’fhuireach anns an Apainn mu choinneimh eilean a
bhreith. Bha e na thuathanach an sin. Lean e air le a chuid rannsachaidh
air lusan, a’ dèanamh leabhar air a bheil Mosses of Lorn. An uair
sin, thug e sùil air algae agus chuir e seachad mòran uairean a thìde
a-muigh, a’ cruinneachadh stuth. Gu tric, bhiodh e a’ dèanamh air a
mhaicreasgop cho luath ʼs a ruigeadh e an taigh, gun a bhith a’ cur aodach
tioram air. Thathar a’ smaoineachadh gun tug sin droch bhuaidh air a
shlàinte.
Ged nach robh e a’ cumail gu math, chaidh e air dàna-thuras eile gu ruige
Hiort. Ach, aig aois caogad ʼs a còig, chaochail e. Chaidh a thiodhlacadh
anns an t-seann chladh ri taobh Eaglais Chill Moluag ann an Lios Mòr.
Bha e ainmeil gu leòr ri a linn. Mhol Teàrlach Darwin e mar shàr-eòlaiche
air saidheans nàdarrach. Bha e na dheagh charaid aig Sir Uilleam Jackson
Hooker a bha na chiad stiùiriche air Gàrraidhean Kew ann an Lunnainn.
Dh’ainmich Hooker grunn lusan an dèidh MhicIlleMhìcheil, a’ gabhail
a-steach Carmichaeliana no Bealaidh Sealain Nuaidh.
Carson nach eil sinn eòlach air an-diugh? Uill, a rèir choltais bha e car
diùid. Ach tha muinntir Lios Mòr eòlach air, agus tha iad moiteil às mar
mhac aig an eilean a choisinn cliù dha fhèin anns an t-saoghal mhòr air an
taobh a-muigh. Ge-tà, cha b’ e Dùghall an t-aon duine leis a’ chinneadh
MacIlleMhìcheil a tha aithnichte anns an t-saoghal mhòr. Bheir sinn sùil
an-ath-sheachdain air fear eile. Tha amharas agam gum bi cuid agaibh gu
math eòlach air, co-dhiù ma tha sibh air sùil a thoirt air Carmina Gadelica.
